Οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί

Οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί είναι επιρρήματα ή λέξεις που λειτουργούν ως επιρρήματα και προσδιορίζουν ρηματικούς τύπους (ρήματα, απαρέμφατα ή μετοχές), αλλά και –πιο σπάνια- άλλα επιρρήματα ή και επίθετα. Ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί λειτουργούν:   Τα καθαρά επιρρήματα δηλώνουν: τόπο (στάση, κίνηση σε τόπο, κίνηση από τόπο, κίνηση διαμέσου τόπου)  ποῦ, ὅπου, πανταχοῦ, ἔξω, ἄνω, ἐνταῦθα, θύρασι, κ.ἄ. χρόνο νῦν, πότε, τότε, ὕστερον, παραχρῆμα, οὐκέτι κ.ἄ. ποσό σφόδρα, μάλα, μᾶλλον, μάλιστα, πολύ, πάνυ, παντελῶς κ.ἄ. τρόπο οὕτως, δικαίως, εὐγενῶς, σαφῶς, καλῶς,  κακῶς κ.ἄ. π.χ. Βουλεύου μὲν βραδέως, ἐπιτέλει δὲ ταχέως τὰ δόξαντα. εμπρόθετοι προσδιορισμοί ·   Αποτελούνται από μια πρόθεση –κύρια ή καταχρηστική-[1] και ένα ουσιαστικό ή ουσιαστικοποιημένη λέξη σε πλάγια πτώση.   π.χ. ἐπί γῆς, σύν θεοῖς, πρός τόν λόφον κ.ἄ. ·       δηλώνουν κυρίως: στάση σε τόπο, κίνηση από τόπο, κίνηση προς τόπο, χρόνο, προέλευση, ύλη, όργανο ή μέσο, αιτία, σκοπό, αναφορά, συνοδεία, εναντίωση, υπεράσπιση, συμφωνία. π.χ.  Κῦρος ὡρμᾶτο ἀπὸ Σάρδεων. πλάγιες πτώσεις ·        οι πλάγιες πτώσεις (γενική, δοτική, αιτιατική) προσδιορίζουν ρηματικούς τύπους και δηλώνουν κυρίως τόπο, χρόνο, αιτία, αναφορά, ποσό, τρόπο. π.χ. Ἔργοις φιλόπονος ἴσθι, μὴ λόγοις μόνον.       4.   επιρρηματικές μετοχές ·        μετοχές που δηλώνουν αιτία (αιτιολογική), χρόνο (χρονική), σκοπό (τελική), εναντίωση (εναντιωματική), υπόθεση (υποθετική), τρόπο (τροπική). π.χ. Ἐλθών εἶπε.      5.   επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις ·        αιτιολογικές, χρονικές, τελικές, εναντιωματικές, υποθετικές, αναφορικές επιρρηματικές, συμπερασματικές. π.χ. καὶ ὡς οὐδεὶς αὐτοῖς ἀντανήγετο, ἀπέπλευσαν.

Οι πλάγιες πτώσεις ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί.

Α. Η Γενική ως επιρρηματικός προσδιορισμός

1. Γενική του χρόνου: δηλώνει το χρονικό διάστημα κατά το οποίο συμβαίνει ένα γεγονός· ως γενική του χρόνου χρησιμοποιούνται οι γενικές των ονομάτων που φανερώνουν υποδιαίρεση του χρόνου: ἡμέρας, νυκτὸς, ἑσπέρας, θέρους, χειμῶνος, ὀπώρας, ὄρθρου κ.τ.ό. οἱ μὲν οὖν Πελοποννήσιοι τῆς νυκτὸς εὐθὺς κατὰ τάχος ἐκομίζοντο ἐπ’ οἴκου.

2. Η γενική της αιτίας δηλώνει την αιτία του ρήματος που προσδιορίζει. Συντάσσεται με  ρήματα: α) ψυχικού πάθους: ἀγανακτῶ, ἄγαμαι (θαυμάζω), εὐδαιμονίζω / μακαρίζω (καλοτυχίζω), ζηλῶ, ἥδομαι, θαυμάζω, οἰκτίρω (λυπάμαι), ὀργίζομαι, χαίρω κ.ά. Νῦν δὲ ζηλῶ σε καὶ μακαρίζω τῆς εὐδαιμονίας./  τούτους μὲν οὖν ἔγωγε καὶ πάνυ οἰκτίρω τῆς ἄγαν χαλεπῆς νόσου.

β) δικανικής σημασίας: αἰτῶμαι (κατηγορώ), ἁλίσκομαι (καταδικάζομαι), καταψηφίζομαι (καταδικάζω με την ψήφο μου, καταδικάζομαι), γράφομαι /διώκω (καταγγέλλω), δικάζω, καταγιγνώσκω (καταδικάζω), κατηγορῶ, φεύγω (κατηγορούμαι), κρίνομαι (δικάζομαι) κ.ά. Με τα ρήματα αυτά η γενική δηλώνει είτε το έγκλημα για το οποίο κάποιος κατηγορείται ή δικάζεται, γι' αυτό και ονομάζεται και γενική του εγκλήματος. Ἀρχῖνος ἐγράψατο παρανόμων Θρασύβουλον (κατήγγειλε για παρανομία), ή την επιδιωκόμενη ή την συνεπαγόμενη ποινή, γενική της ποινής, συνήθως με τα ρήματα: τιμῶ (ορίζω ως ποινή), τιμῶμαι (προτείνω ως ποινή), ὑπάγω (καταγγέλλω για έγκλημα που τιμωρείται) κ.ά. Ἐν αὐτῇ τῇ δίκῃ ἐξῆν σοι φυγῆς τιμήσασθαι.

 3. Η γενική της αξίας ή του ποσού δηλώνει την την αξία, το ποσό ή το τίμημα του ρήματος που προσδιορίζει. Συντάσσεται με  ρήματα όπως: ἀγοράζω, ἀνταλλάσσω, ἀξιῶ, διδάσκω, ἐκτιμῶ, πιπράσκω (πουλώ), τιμῶ (ορίζω ως τιμή), τιμῶμαι, ὠνοῦμαι (αγοράζω) κ.ά.

τὰ δὲ πολλοῦ ἄξια ὄντα ὀλίγου πιπράσκεται/ Θεμιστοκλέα τῶν μεγίστων δωρεῶν ἠξίωσαν

4. Γενική του τόπου: η χρήση της είναι σπάνια, αὐτοῦ ἀποθνήσκει Πολύτροπος.

5. Γενική του σκοπού δηλώνει τον σκοπό της ενέργειας του προσδιοριζόμενου ρήματος. Ως γενική του σκοπού χρησιμοποιείται η γενική έναρθρου απαρέμφατου. Ἐτειχίσθη Ἀταλάντη τοῦ μὴ λῃστὰς κακουργεῖν τὴν Εὔβοιαν. /Μίνως τὸ ληστρικὸν καθῄρει ἐκ τῆς θαλάσσης τοῦ τὰς προσόδους ἱέναι αὐτῷ.

6. Γενική της αναφοράς: συντάσσεται με τροπικά επιρρήματα (πῶς, ὅπως, ὡς, εὖ, καλῶς, κακῶς) που συνοδεύουν τα ρήματα ἔχω, κεῖμαι, καθίσταμαι, ἥκω. Π.χ, ὡς ἔχει παιδείας βασιλεύς;/ Κέρκυρα καλῶς παράπλου κεῖται.

7. Γενική συναπτόμενη με επιρρήματα: συντάσσεται με επιρρήματα όπως: ἐντός, ἐκτός, ἔνδον, ἐγγύς, πλησίον, μεταξύ, ἔμπροσθεν, ὄπισθεν, ἐξω, πόρρω, κρύφα, λάθρα, π.χ, πλησίον τοῦ τείχους.

Στα παραδείγματα που ακολουθούν να αναγνωρίσετε συντακτικά τις γενικές.

Σωκράτης τὸ αὐτὸ ἱμάτιον ἔφερε θέρους τε καὶ χειμῶνος.

ταῦτα ἐγένετο ἡμέρας

ζηλῶ σε τοῦ πλούτου

θαυμάζω σε τῆς  ἀρετῆς

διώξομαί σε δειλίας

θανάτου ὑπὸ σοῦ διώκομαι

πρῶτον μὲν περιεσταύρωσαν αὐτοὺς τοῖς δένδρεσιν, ἃ ἔκοψαν, τοῦ μηδένα ἔτι ἐξιέναι

τῶν πόνων πωλοῦσιν ἡμῖν τὰ ἀγαθὰ οἱ θεοί.

ἐδίωξαν ὡς τάχους ἕκαστος εἶχεν.

ἐγγὺς  τῆς  πόλεως

Β Η δοτική ως επιρρηματικός προσδιορισμός:

1. Δοτική του τόπου: οι δοτικές τοπωνυμίων (π.χ. Μαραθῶνι, Ἐλευσῖνι κλπ) και τα δοτικοφανή επιρρήματα (τῇδε=εδώ, ταύτῃ= εκεί, ᾗ=όπου κ.τ.ό. γῇ ἔκειτο

2. Δοτική του χρόνου: οι δοτικές ονομάτων που δηλώνουν χρόνο καθώς και ονομάτων που δηλώνουν εορτές, π.χ. πέμπτῃ ἡμέρᾳ ἐξέπλευσαν

3. Δοτική της αιτίας: με ρήματα που χρειάζονται αιτιολόγηση και κυρίως με ρήματα ψυχικού πάθους, π.χ. λιμῷ ἀπέθανον

4. Δοτική του οργάνου, του μέσου: δηλώνει το όργανο ή το μέσο με τη βοήθεια του οποίου επιτυγχάνεται αυτό που δηλώνει το ρήμα, π.χ. τὴν θύραν τῇ βακτηρίᾳ ἔκρουεν

5. Δοτική της συνοδείας: δηλώνει το πρόσωπο ή το πράγμα που συνοδεύει το υποκείμενο κατά την πράξη του ρήματος. Τίθεται με ρήματα κινήσεως σημαντικά, π.χ. ἐπορεύοντο τρισχιλίοις μὲν ὁπλίταις, ἱππεῦσι δὲ ἑξακοσίοις

6. Δοτική του ποσού του μέτρου ή της διαφοράς: με επίθετα ή επιρρήματα που έχουν παραθετική σημασία. Οι πιο συνηθισμένες είναι ὀλίγῳ πολλῷ, μικρῷ, τοσούτῳ, τόσῳ, π.χ. πολλῷ κρείττων ἐστί.

7. Δοτική του τρόπου: δηλώνει τον τρόπο με τον οποίο γίνεται το προσδιοριζόμενο ρήμα, π.χ. τούτῳ τῷ τρόπῳ ἐτείχισαν την πόλιν. Πολλές δοτικές του τρόπου έχουν καταντήσει σχεδόν επιρρήματα: βίᾳ, σπουδῇ, λόγῳ, ἔργῳ, προφάσει, τῇ ἀληθείᾳ, σιγῇ, σιωπῇ, δρόμῳ, ἰδίᾳ, δημοσίᾳ, πεζῇ, τῷδε/τούτῳ τῷ τρόπῳ, τῇδε, ταύτῃ, ἄλλῃ, κλπ.

8. Δοτική της αναφοράς: Περιορίζει τη σημασία του ρήματος που προσδιορίζει μόνο στη δική της έννοια, βλ. και τη δοτική της αναφοράς ως ονοματικό προσδιορισμό, π.χ, ὑπερφέρω πλούτῳ

Γ. Η αιτιατική ως επιρρηματικός προσδιορισμός μπορεί να δηλώνει:

1. τόπο. Ειδικότερα, η αιτιατική δηλώνει τοπική έκταση και χρησιμοποιείται κυρίως για να μετρηθεί η απόσταση μεταξύ δύο σημείων ή η απόσταση που έχει διανυθεί σε μια πορεία. Π.χ. ἣ ἀπέχει ἀπὸ Σάρδεων τριῶν ἡμερῶν ὁδόν

2. χρόνο. Η αιτιατική του χρόνου δηλώνει χρονική έκταση και ειδικότερα: (i) το χρονικό διάστημα που διαρκεί ένα γεγονός, (ii) το χρονικό διάστημα που έχει περάσει από τότε που συνέβη ή συμβαίνει κάτι. Στο τακτικό αριθμητικό που δηλώνει τον χρόνο συχνά προστίθεται τύπος της αντωνυμίας οὑτοσί. Π.χ. τὸν δ' ἐνιαυτὸν πάντα τὸν μετὰ τὴν ναυμαχίαν καὶ τὸν ὕστερον οἱ Κορίνθιοι […] ἐναυπηγοῦντο […] νεῶν στόλον/ ἐνταῦθα ἔμεινεν ἡμέρας ἑπτά./τὴν δὲ μητέρα τελευτήσασαν πέπαυμαι τρέφων τρίτον ἔτος τουτί.

τρίτην γε ἤδη ἡμέραν (ἐπιδεδήμηκεν).

Χρόνο δηλώνουν και κάποιες αιτιατικές ουσιαστικών ή επιθέτων που έχουν καταντήσει επιρρήματα: ἀρχήν, τὸ πρῶτον, τὸ πρότερον, τὸ ἀρχαῖον, τὸ πάλαι, τὸ λοιπόν, ἀκμήν, καιρόν, κλπ. Π.χ. ταύτας δὲ (τὰς νήσους) ὥσπερ τὸ ἀρχαῖον εἶναι Ἀθηναίων.

3. αιτία ή σκοπό. Δηλώνει την αιτία ή τον σκοπό του ρήματος που προσδιορίζει. Ως αιτιατική της αιτίας ή του σκοπού τίθεται συνήθως αιτιατική ουδετέρου γένους ερωτηματικής ή  δεικτικής ή αναφορικής αντωνυμίας, όπως: τοῦτο, ταῦτα, τί; ὅ,τι, κλπ. π.χ. τί τηνικάδε ἀφῖξαι, ὦ Κρίτων;/ταῦτα δὴ ὑπαισχυνόμεθά τε τούσδε./τοῦτο ἄχθεσθε./ἀλλ᾽ αὐτὰ ταῦτα καὶ νῦν ἥκω παρὰ σέ, ἵνα ὑπὲρ ἐμοῦ διαλεχθῇς αὐτῷ.

 4.  τρόπο. Δηλώνει τον τρόπο με τον οποίο γίνεται το ρήμα που προσδιορίζει. Αιτιατικές του τρόπου είναι συνήθως οι: τίνα τρόπον, τόνδε/τοῦτον τὸν τρόπον, πάντα τρόπον, δίκην, πρόφασιν, χάριν, τὴν ταχίστην, τὴν εὐθεῖαν, δωρεάν, προῖκα, κλπ. Π.χ. σκοποῦμαι τίνα τρόπον διαλεχθῶ περὶ αὐτῶν./προῖκα γὰρ ἁνὴρ οὗτος οὐδένα διδάσκει

 5. αναφορά. Περιορίζει τη σημασία του ρήματος στο οποίο αναφέρεται μόνο στη δική έννοια. Συχνά ως αιτιατικές της αναφοράς λειτουργούν αιτιατικές των μελών του σώματος δίπλα σε ρήματα που σημαίνουν σωματικό πόνο ή βλάβη. Π.χ. διαφέρει γυνὴ ἀνδρὸς τὴν φύσιν./οἱ μὲν δὴ στρατηγοὶ […] ἀποτμηθέντες τὰς κεφαλὰς ἐτελεύτησαν.

Άσκηση:Να εντοπίσετε και να χαρακτηρίσετε τους προσδιορισμούς (ονοματικούς και επιρρηματικούς) στα παραδείγματα που ακολουθούν:

Πολλῶν μηδισμοῦ θάνατον κατέγνωσαν.

 Προσήγαγον τῷ βασιλεῖ παῖδα δέκα ἐτῶν.

εἰ πάντες τὴν αὐτὴν γνώμην ἔσχον ἐμοί

Παυσανίας ἤρξατο εὔνους εἶναι τῷ δήμῳ

οὐκ αἰσθάνεται καὶ τοὺς Κορινθίους  ὑμῖν ἐχθροὺς ὄντας

Ὑρκάνιοι μὲν πρῶτοι φίλοι ἡμῖν ἐγένοντο

Κερκυραίοις δὲ τοῖσδε ξυμμάχοις οὖσι βοηθοὶ ἤλθομεν

τοὺς δ᾽ ἄρχοντας λεγομένους νῦν ὑπηρέτας τοῖς νόμοις ἐκάλεσα

νῦν μὲν γὰρ εἰκότως φοβοῦνται γείτονα ποιήσασθαι τὴν πόλιν ταῖς αὑτῶν δυναστείαις

ᾔδειν γὰρ ὅτι οἱ ὅμοιοι τούτῳ φοβήσοιντο, φοβούμενοι δὲ ἐναντίοι τῇδε τῇ πολιτείᾳ ἔσοιντο

δυσκόλου δ' ὄντος φύσει καὶ χαλεποῦ τοῦ βουλεύεσθαι, ἔτι πολλῷ χαλεπώτερον ὑμεῖς αὐτὸ πεποιήκατε

τοὺς πολλῷ πλείω τῶν ἀναγκαίων κεκτημένους

πολλῷ μείζων ἐγίγνετο ἡ βοὴ ὅσῳ δὴ πλείους ἐγίγνοντο

Ἐπύαξα […] προτέρα Κύρου πέντε ἡμέραις εἰς Ταρσοὺς ἀφίκετο

τοὺς ἄλλους τοὺς ὁμοίως ἐμοὶ διακειμένους

καὶ πῶς ἔχετε ταῖς διανοίαις (περὶ τούτων), θεωρήσατε

τοσούτῳ ἥδιον ζῶ ὅσῳ πλείω κέκτημαι

ἀλλ᾽ ἔα με ναίειν ὄρεσιν

χαλεπὸν ὁ βίος Ἀθήνησιν

ἅπαντες γὰρ ἴσμεν τίνι μηνὶ καὶ τίνι ἡμέρᾳ ἡ εἰρήνη ἐγένετο

Παναθηναίοις κεχορήγηκα

ἦν δὲ ᾠκοδομημένον (τὸ τεῖχος) πλίνθοις ὀπταῖς

τὰ τοῦ σώματος δυστυχήματα τοῖς τῆς ψυχῆς ἐπιτηδεύμασιν ἰᾶσθαι

ἐπειδὴ δὲ αὐτὸν ἠμυνάμην, ἐκστὰς ἔβαλλέ με λίθοις

Μίνως γὰρ παλαίτατος ὧν ἀκοῇ ἴσμεν ναυτικὸν ἐκτήσατο

ἐγὼ μὲν ἡγήσομαι τοῖς ἵπποις

οὐ γὰρ ἔτι ἐνεχώρει μέλλειν διὰ τὸ πλῆθος τῶν ἀπολλυμένων τῷ λιμῷ

ἀλλ' αἰσχροκερδίᾳ καὶ πλεονεξίᾳ καὶ ὕβρει […] ταῦτα φανήσονται πράττοντες

μὴ θαυμάζετε ὅτι χαλεπῶς φέρω τοῖς παροῦσι πράγμασι

Ξέρξης δὲ ἥσθη τῇ ἐπιστολῇ

οὐ πολλαῖς δ' ὕστερον ἡμέραις ἦλθε καὶ ἡ πεζὴ στρατιά

---

[1] Οι κύριες προθέσεις είναι 18, από τις οποίες 6 είναι μονοσύλλαβες και 12 δισύλλαβες: ἐν, εἰς, ἐκ ή ἐξ, σύν, πρὸς, πρὸ/ ἀνά, κατά, διά, μετά, παρά, περί, ἀντί, ἀμφί, ἀπό, ὑπό, ὑπέρ, ἐπί. Οι καταχρηστικές ονομάζονται έτσι γιατί δεν χρησιμοποιούνται στην σύνθεση, αλλά μόνο στην σύνταξη μαζί με μια πλάγια πτώση. Αυτές είναι 10: ἄχρι, μέχρι, ἄνευ, χωρίς, πλήν, ἕνεκα ή ἕνεκεν,  ὡς, νή, μά.