Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι: η δίκη του Θηραμένη και άλλες δίκες στα αρχαία ελληνικά της Α΄ λυκείου

Η διδακτέα ύλη της Α΄ λυκείου περιλαμβάνει τρεις περιπτώσεις δικών, δύο βρίσκουμε στο Θουκυδίδη και  μια στον Ξενοφώντα. Μια γρήγορη ματιά στο κείμενο των δύο ιστορικών (μετά την αναλυτική διδασκαλία)  μπορεί να οδηγήσει τα παιδιά σε περαιτέρω εμβάθυνση καθώς και σε ορισμένες ενδιαφέρουσες σκέψεις.

Επισημαίνονται κατ΄αρχάς τα στοιχεία "ταυτότητας" των δικών: Στο Θουκυδίδη μαθαίνουμε i. για τη δίκη του Πειθία, αρχηγού του κόμματος των δημοκρατικών, μετά από μήνυση που του υπέβαλαν οι Κερκυραίοι πρώην αιχμάλωτοι που απελευθερώθηκαν από τους Κορίνθιους (3.70. 3).
ii. για τη δίκη των πέντε ισχυρότερων από τους μηνυτές του Πειθία μετά από αντιμήνυση που υπέβαλε ο ίδιος (3. 70. 4).
Και στις δύο περιπτώσεις ο τόπος διεξαγωγής των δικών είναι η Κέρκυρα και ο χρόνος το 427 π.Χ.

Στον Ξενοφώντα (Ελληνικά 2.3. 50-56) μαθαίνουμε για τη δίκη του Θηραμένη. Κατήγορος ο Κριτίας, ο πρώην φίλος και συνεργάτης του. Τόπος: Αθήνα, Χρόνος: 404-403 π.Χ.

Πιο αναλυτικά με χρονολογική σειρά:

Η δίκη του Πειθία (3. 70. 3)	Μετάφραση
Kαὶ (ἦν γὰρ Πειθίας ἐθελοπρόξενός τε τῶν Ἀθηναίων καὶ τοῦ δήμου προειστήκει) ὑπάγουσιν αὐτὸν οὗτοι οἱ ἄνδρες ἐς δίκην, λέγοντες Ἀθηναίοις τὴν Κέρκυραν καταδουλοῦν.	[3.70.3] και τον Πειθία, εθελοντή πρόξενο των Αθηναίων και αρχηγό του δημοκρατικού κόμματος,  αυτοί οι άνδρες (οι Κερκυραίοι ολιγαρχικοί που επέστρέψαν από την Κόρινθο) τον σύρουν στο δικαστήριο, λέγοντας ότι προσπαθεί να υποδουλώσει την Κέρκυρα στους Αθηναίους.

Αντιμήνυση του Πειθία μετά την αθώωσή του. Δίκη και καταδίκη των αντιπάλων

Αθώωση του Πειθία και αντιμήνυση
[4] Ὁ δὲ ἀποφυγὼν ἀνθυπάγει αὐτῶν τοὺς πλουσιωτάτους πέντε ἄνδρας, φάσκων τέμνειν χάρακας ἐκ τοῦ τε Διὸς τοῦ τεμένους καὶ τοῦ Ἀλκίνου· ζημία δὲ καθ᾽ ἑκάστην χάρακα ἐπέκειτο στατήρ.	[3.70.4] Αυτός, αφού αθωώθηκε, έκανε αντιμήνυση στους πέντε πιο πλούσιους απ' αυτούς, κατηγορώντας τους πως έκοβαν βέργες για στηρίγματα κλημάτων από τα ιερά τεμένη του Δία και του Αλκίνοου· πρόστιμο για κάθε βέργα ήταν κατά το νόμο ένας στατήρας.

Καταδίκη των ολιγαρχικών
[5] Ὀφλόντων δὲ αὐτῶν καὶ πρὸς τὰ ἱερὰ ἱκετῶν καθεζομένων διὰ πλῆθος τῆς ζημίας, ὅπως ταξάμενοι ἀποδῶσιν, ὁ Πειθίας (ἐτύγχανε γὰρ καὶ βουλῆς ὤν) πείθει ὥστε τῷ νόμῳ χρήσασθαι.	[3.70.5] Κι όταν αυτοί καταδικάστηκαν στο πρόστιμο  και εξ αιτίας της βαριάς χρηματικής ποινής κάθησαν ικέτες στα ιερά, για να πληρώσουν το πρόστιμο  ύστερα από συμφωνία (με δόσεις), ο Πειθίας, (γιατί τύχαινε να είναι και μέλος τη βουλής) πείθει τη Βουλή να εφαρμόσουν το νόμο κατά γράμμα.

Ο Ξενοφών στην περιγραφή της δίκης του Θηραμένη αφιερώνει ένα μακροσκελές κείμενο (Ελληνικά 2.3. 35-56), με σχόλια, λεπτομέρειες και ανεκδοτολογικά στοιχεία. (Ολόκληρο το κείμενο της δίκης -2.3. 35-49 εδώ  και 2.3. 49-56 εδώ με δυνατότητα και νεοελληνικής μετάφρασης).  Από το κείμενο αυτό λόγω της μεγάλης του έκτασης εδώ καταχωρίζεται μόνο μια μικρή παράγραφος, που συμπυκνώνει και το νόημα της εργασίας αυτής.

Ξεν Ελληνικά, [2. 3. 52]

Ἀκούσας ταῦτα ὁ Θηραμένης ἀνεπήδησεν ἐπὶ τὴν ἑστίαν καὶ εἶπεν· «Ἐγὼ δ’, ἔφη, ὦ ἄνδρες, ἱκετεύω τὰ πάντων ἐννομώτατα, μὴ ἐπὶ Κριτίᾳ εἶναι ἐξαλείφειν μήτε ἐμὲ μήτε ὑμῶν ὃν ἂν βούληται, ἀλλ’ ὅνπερ νόμον οὗτοι ἔγραψαν περὶ τῶν ἐν τῷ καταλόγῳ, κατὰ τοῦτον καὶ ὑμῖν καὶ ἐμοὶ τὴν κρίσιν εἶναι.

Όταν τα άκουσε ο Θηραμένης αυτά, αναπήδησε στο βωμό (της βουλής) και είπε: «Εγώ», είπε, «άνδρες, σας ικετεύω στο όνομα της ίδιας της δικαιοσύνης, να μην έχει ο Κριτίας το δικαίωμα να διαγράφει από τον κατάλογο ούτε εμένα ούτε όποιον από σας θέλει, αλλά σύμφωνα με τον νόμο που συντάξανε αυτοί για όσους περιλαμβάνονται  στον κατάλογο, σύμφωνα με αυτόν ακριβώς τον νόμο να δικαζόμαστε και εσείς και εγώ

Μετά, λοιπόν, από τη διδασκαλία και του κεφ. 3. 70 του Θουκυδίδη, φαίνεται χρήσιμο να δώσουμε στα παιδιά τα μικρά αυτά αποσπάσματα και να ζητήσουμε να τα ξαναδιαβάσουν  στη σειρά. Μια σύντομη επαναληπτική ανάγνωση μπορεί να οδηγήσει, όπως προανέφερα, τους μαθητές μας να συζητήσουν για θέματα όπως: η δυνατότητα της εξουσίας να αυθαιρετεί (και όχι μόνο σε τυραννικό καθεστώς), με την κατασυκοφάντηση νομιμοφρόνων πολιτών, την στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, τον περιορισμό της εξουσίας σε λίγους με ιδιοτελή κριτήρια, τη διεξαγωγή μεροληπτικών και προαποφασισμένων δικών, τον αφοπλισμό και την αποδυνάμωση των αντιπάλων, τις δημεύσεις περιουσιών, την τρομοκρατία, την ένοπλη επιβολή εξουσίας και τις εκτελέσεις.  
Το σημαντικότερο  όμως θέμα που αναδεικνύεται είναι η κατάργηση της ελεύθερης και ανεπηρέαστης απονομής δικαιοσύνης. Και το θέμα αυτό, όπως μαρτυρεί και το υλικό που δώσαμε στους μαθητές μας δεν τελειώνει στα αρχαία χρόνια. Οι δίκες που μελέτησε η τάξη διεξάγονται σε διαφορετικές πόλεις-κράτη, με διαφορετικό πολίτευμα και με είκοσι τρία χρόνια απόσταση, γεγονός που δείχνει ότι   οι συγκεκριμένες πρακτικές άσκησης εξουσίας και αντιμετώπισης των πολιτικών αντιπάλων που μελετήσαμε στους αρχαίους Έλληνες ιστοριογράφους μας φέτος, δεν εξαντλούνται στην κλασική αρχαιότητα, είναι πρακτικές αγαπητές σε κάθε εποχή, ανεξάρτητα από τόπο και χρόνο.

Διαχρονική όμως είναι και η ευθύνη των πολιτών, εκείνων που νομίζουν ότι οι αδικίες εις βάρος των συμπολιτών τους δεν ‘αγγίζουν’ τους ίδιους. Ο λαός με τη στάση που τηρεί μπορεί να είναι και ο ίδιος υπεύθυνος για τις καταστάσεις αυτές;  

Στη δική μου τάξη τη φετινή χρονιά δουλέψαμε πολύ πάνω στην προσωπικότητα του Θηραμένη, δραματοποιώντας κάθε περίπτωση που τον ανέφερε ο Ξενοφών. Για τη δίκη του οι μαθητές και οι μαθήτριες εργάστηκαν σε ολόκληρο το κείμενο του Ξενοφώντα (και στις παραγράφους που το σχολικό εγχειρίδιο δίνει από περίληψη) και έγραψαν ένα θεατρικό σενάριο που περιελάμβανε τα σημαντικότερα σημεία από τις ομιλίες με τις οποίες αντιπαρατέθηκαν στη Βουλή οι δύο αντίδικοι, και κρίσιμα γεγονότα της δίκης. Στο τέλος την αναγγελία του θανάτου του Θηραμένη ακολουθούσε ένα χορικό με τις δικές τους σκέψεις πάνω στο θέμα (το έγραψαν εξ ολοκλήρου μόνοι τους) και η παράστασή τους έκλεινε με το λόγο της θεάς  Αθηνάς από τις Ευμενίδες του Αισχύλου. Ο λόγος αυτός αναφέρεται στην ίδρυση του δικαστηρίου του Αρείου Πάγου και, μέσα από αυτό, στο πέρασμα της ανθρώπινης κοινωνίας από το στάδιο  της τυφλής εκδίκησης σε μια νέα εποχή όπου το θεσπισμένο δίκαιο και οι κανόνες του ρυθμίζουν την  πολιτική κοινωνία των ανθρώπων. Μάλιστα δουλέψανε το έργο τους και στο μάθημα της θεατρολογίας με τη φιλόλογο κ. Κύρου.

Εδώ ενδεικτικά μόνο το χορικό των κοριτσιών 

και ο λόγος της Αθηνάς, όπως παρουσιάστηκαν στην αίθουσα διδασκαλίας. 

Συμπαθάτε μας για τις ατέλειες στα βιντεάκια, δεν είμαστε επαγγελματίες και άλλωστε ο στόχος μας ήταν άλλος.

Ευχαριστώ θερμά τους μαθητές και τις μαθήτριές μου για την εμπνευστική χρονιά, εύχομαι καλή επιτυχία στις εξετάσεις και καλό καλοκαίρι.