Περί φάτνης

Η φάτνη, μαζί με το χριστουγεννιάτικο δέντρο, είναι αναπόσπαστο στοιχείο του γιορτινού στολισμού. Η λέξη δηλώνει το παχνί, μια κατασκευή από ξύλο συνήθως, μέσα στην οποία τοποθετούσαν την τροφή των ζώων. Είναι αρχαία ελληνική λέξη και την βρίσκουμε ήδη στον Όμηρο. Στο Ε΄της Ιλιάδας ο Διομήδης μιλάει για τα άλογα του Αινεία, τα καλύτερα σε Ανατολή και Δύση. Τέσσερα από αυτά τα μεγάλωσε ο ίδιος ο Αγχίσης, ο πατέρας του Αινεία:
τοὺς μὲν τέσσαρας αὐτὸς ἔχων ἀτίταλλ᾿ ἐπὶ φάτνῃ (Ιλ. Ε΄271).
Και στην Οδύσσεια, κατά την περιγραφή της δολοφονίας του Αγαμέμνονα από τον Αίγισθο, ο αρχιστράτηγος του Τρωικού πολέμου παρομοιάζεται με μοσχάρι που το σκοτώνουν στη φάτνη:
ως τις τε κατέκτανε βουν ἐπὶ φάτνῃ (Οδ. δ΄535).

Μια ιστορία με φάτνη σώζει και ο Ηρόδοτος, αναφερόμενος στη μάχη των Πλαταιών (479π.Χ.) Μετά τη νίκη των Ελλήνων, οι Τεγεάτες πήραν από την σκηνή του Μαρδόνιου μια φάτνη χάλκινη, θαύμα οφθαλμών. Τόσο όμορφη και πολύτιμη ήταν, που την αφιέρωσαν στο ναό της Αλέας Αθηνάς:
πρῶτοι δὲ ἐσῆλθον Τεγεῆται ἐς τὸ τεῖχος, καὶ τὴν σκηνὴν τὴν Μαρδονίου οὗτοι ἦσαν οἱ διαρπάσαντες, τά τε ἄλλα ἐξ αὐτῆς καὶ τὴν φάτνην τῶν ἵππων, ἐοῦσαν χαλκέην πᾶσαν καὶ θέης ἀξίην. τὴν μέν νυν φάτνην ταύτην τὴν Μαρδονίου ἀνέθεσαν ἐς τὸν νηὸν τῆς Ἀλέης Ἀθηναίης Τεγεῆται, Ηρόδοτος 9.70.3

Πολλοί άλλοι αρχαίοι συγγραφείς, ανάμεσά τους και ο Πλάτων, μαρτυρούν τη συνεχή και αδιάλειπτη παρουσία της λέξης με την ίδια πάντα σημασία και χρήση, π.χ. ὁ ἡνίοχος πρὸς τὴν  φάτνην ἵππους στήσας, Φαίδρος 247e

Το ταπεινό αυτό αντικείμενο κατέχει μια σημαντική θέση στους συμβολισμούς της θρησκευτικής μας παράδοσης, καθώς μάλιστα η παρουσία της βεβαιώνεται από το Ευαγγέλιο. Ιδού η ευαγγελική περικοπή, που τρεις φορές κατά την αφήγηση των γεγονότων εκείνης της μέρας αναφέρεται στην φάτνη, φωτίζοντας τη σημασία της. 

Κατά Λουκάν Β' κεφ.2

Ἡ γέννησις τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ

1 Ἐγένετο δὲ ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἐξῆλθε δόγμα παρὰ Καίσαρος Αὐγούστου ἀπογράφεσθαι πᾶσαν τὴν οἰκουμένην.

2 Αὕτη ἡ ἀπογραφὴ πρώτη ἐγένετο ἡγεμονεύοντος τῆς Συρίας Κυρηνίου.

3 Καὶ ἐπορεύοντο πάντες ἀπογράφεσθαι, ἕκαστος εἰς τὴν ἰδίαν πόλιν.

4 Ἀνέβη δὲ καὶ Ἰωσὴφ ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας ἐκ πόλεως Ναζαρὲτ εἰς τὴν Ἰουδαίαν εἰς πόλιν Δαυίδ, ἥτις καλεῖται Βηθλεέμ, διὰ τὸ εἶναι αὐτὸν ἐξ οἴκου καὶ πατριᾶς Δαυίδ,

5 ἀπογράψασθαι σὺν Μαριὰμ τῇ μεμνηστευμένῃ αὐτῷ γυναικί, οὔσῃ ἐγκύῳ.

6 Ἐγένετο δὲ ἐν τῷ εἶναι αὐτοὺς ἐκεῖ ἐπλήσθησαν αἱ ἡμέραι τοῦ τεκεῖν αὐτήν,

7 καὶ ἔτεκε τὸν υἱὸν αὐτῆς τὸν πρωτότοκον, καὶ ἐσπαργάνωσεν αὐτὸν καὶ ἀνέκλινεν αὐτὸν ἐν τῇ φάτνῃ, διότι οὐκ ἦν αὐτοῖς τόπος ἐν τῷ καταλύματι.

8 Καὶ ποιμένες ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ τῇ αὐτῇ ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες φυλακὰς τῆς νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν.

9 Καὶ ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη αὐτοῖς καὶ δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αὐτούς, καὶ ἐφοβήθησαν φόβον μέγαν.

10 Καὶ εἶπεν αὐτοῖς ὁ ἄγγελος· μὴ φοβεῖσθε· ἰδοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαι ὑμῖν χαρὰν μεγάλην, ἥτις ἔσται παντὶ τῷ λαῷ,

11 ὅτι ἐτέχθη ὑμῖν σήμερον σωτήρ, ὅς ἐστι Χριστὸς Κύριος, ἐν πόλει Δαυίδ.

12 Καὶ τοῦτο ὑμῖν τὸ σημεῖον· εὑρήσετε βρέφος ἐσπαργανωμένον, κείμενον ἐν φάτνῃ.

13 Καὶ ἐξαίφνης ἐγένετο σὺν τῷ ἀγγέλῳ πλῆθος στρατιᾶς οὐρανίου αἰνούντων τὸν Θεὸν καὶ λεγόντων·

14 δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία.

15 Καὶ ἐγένετο ὡς ἀπῆλθον ἀπ᾿ αὐτῶν εἰς τὸν οὐρανὸν οἱ ἄγγελοι, καὶ οἱ ἄνθρωποι οἱ ποιμένες εἶπον πρὸς ἀλλήλους· διέλθωμεν δὴ ἕως Βηθλεὲμ καὶ ἴδωμεν τὸ ρῆμα τοῦτο τὸ γεγονός, ὃ ὁ Κύριος ἐγνώρισεν ἡμῖν.

16 Καὶ ἦλθον σπεύσαντες, καὶ ἀνεῦρον τήν τε Μαριὰμ καὶ τὸν Ἰωσὴφ καὶ τὸ βρέφος κείμενον ἐν τῇ φάτνῃ.

Η σκηνή που περιγράφει ο Ευαγγελιστής Λουκάς δεν άργησε να γίνει μια από τις πλέον αγαπημένες αναπαραστάσεις στην τέχνη.

Federico Barocci (c. 1526-1612)

Sandro Botticelli (1501) 

Pietro Perugino (1446-1524)

Μπορεί να δει κανείς, συγκρίνοντας τις δυο αυτές απεικονίσεις της Γέννησης τις διαφορές ανάμεσα στην καθολική και την ορθόδοξη εικονογραφία σε ότι αφορά την απόδοση του περιβάλλοντος χώρου, των μορφών και τη δημιουργία προοπτικής. 

Ο Βασιλεύς του κόσμου γεννήθηκε σε μια φάτνη ζώων. Έτσι και τα ζώα, πρόβατα και αγελάδες συνήθως, εμφανίζονται σε όλες τις αναπαραστάσεις. Η ύπαρξη των ζώων αυτών προϋποθέτει βοσκούς. Κατά τη μαρτυρία της ευαγγελικής περικοπής οι ποιμένες ήταν οι πρώτοι στους οποίους αναγγέλθηκε το χαρμόσυνο νέο. Αποτελούν λοιπόν αναπόσπαστο στοιχείο του θέματος της Γέννησης σε όλες τις καλλιτεχνικές προσεγγίσεις. Στο Χριστουγεννιάτικο Ορατόριο του Bach τους αφιερώνεται μια ολόκληρη άρια: frohe Hirten eilt, ach eilet. χαρούμενοι βοσκοί, γρήγορα, βιαστείτε.   

Πηγές:
http://www.paradoxplace.com/Church_Stuff/Christian_Themes/Nativity.htm 
http://www.bach-cantatas.com/Texts/BWV248-2-Eng3.htm