ΔΙΔΑΚΤΕΑ ΥΛΗ - ΟΔΗΓΙΕΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
Β' ΤΑΞΗΣ ΓΕΝΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ
ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ

Διδακτέα ύλη (Περιεχόμενο - Διαχείριση και ενδεικτικός προγραμματισμός)

Για τη διδασκαλία του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας στη Β΄ τάξη του Ημερήσιου Γενικού Λυκείου και την Γ΄ του Εσπερινού Γενικού Λυκείου (Ομάδα Προσανατολισμού) θα χρησιμοποιηθούν:
- το Εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου Ρητορικά Κείμενα των Κ. Δάλκου, Χ. Δάλκου, Γ. Μανουσόπουλου κ.ά.

Ως βιβλία αναφοράς προτείνονται:
- η Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής (Γυμνασίου-Λυκείου) του Μ. Οικονόμου,
- το Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής (Α΄, Β΄, Γ΄ Λυκείου) του Α.Β. Μουμτζάκη,
- το Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου) της Π. Μπίλλα,
- το Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου) των Χ. Συμεωνίδη, Γ. Ξενή κ.ά

Από το διδακτικό εγχειρίδιο Ρητορικά Κείμενα Β΄ Λυκείου των Κ. Δάλκου, Χ. Δάλκου, Γ. Μανουσόπουλου κ.ά. προτείνεται να διδαχθούν τα εξής:

α) Εισαγωγή ως υλικό αναφοράς σε δύο (2) διδακτικές ώρες: 1. Η ρητορική στην Αρχαία Ελλάδα: Α΄. Η φυσική ρητορεία - Β΄. Η γέννηση της συστηματικής ρητορείας - Γ΄. Ρητορεία και σοφιστική - Ε΄. Τα είδη του αττικού ρητορικού λόγου - ΣΤ΄. Τα μέρη του ρητορικού λόγου. 2. Ο Βίος του Λυσία - Tο έργο του Λυσία - Η αξία του έργου. 3. Λυσίου Υπέρ Μαντιθέου. Εισαγωγή.

β) Κείμενο: Λυσία Υπέρ Μαντιθέου. Ο λόγος να διδαχθεί ολόκληρος, πλην των παραγράφων 14-17, το νόημα των οποίων θα αποδοθεί περιληπτικά.

ΛΥΣΙΑΣ «ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ»

Η μέθοδος διδασκαλίας επιβάλλεται κατά κύριο λόγο να αποσκοπεί στην κατανόηση και ερμηνεία του κειμένου, και επομένως, από την άποψη αυτή, είναι κατά βάση ερμηνευτική.

Η γραμματική και συντακτική επεξεργασία δεν πρέπει να είναι σχολαστική και λεπτομερής, αλλά να εντάσσεται στην προσπάθεια κατανόησης του κειμένου. Η ενασχόληση με συντακτικά στοιχεία που είναι προφανή και γνωστά (π.χ. εμπρόθετοι, επιθετικοί προσδιορισμοί κ.λπ.) ή η σχολαστική παρουσίαση διαφόρων συντακτικών φαινομένων δεν υπηρετούν τη διδακτική διαδικασία, αλλά αποβαίνουν εις βάρος του διαθέσιμου διδακτικού χρόνου για την πρόσληψη των νοημάτων. Οι γραμματικές και συντακτικές αναφορές αποσκοπούν μόνο στο να κατανοήσουν οι μαθητές/τριες τη λογική σύνδεση των στοιχείων μιας περιόδου και τον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται το νόημα βάσει αυτών.

Παράλληλα, ο/η εκπαιδευτικός επιδιώκει, στο πλαίσιο της διαδικασίας της γλωσσικής εξομάλυνσης του κειμένου κατά την οποία αξιοποιεί και τα σχόλια του σχολικού βιβλίου, να αναπτύξουν οι μαθητές/τριες τη μεταφραστική τους ικανότητα. Η μετάφραση συμβάλλει αφενός στην κατανόηση του κειμένου, αφετέρου στην κατάκτηση των γλωσσικών δομών και αποτελεί μια σημαντική παιδευτική άσκηση και μορφωτική διαδικασία. Η διδασκαλία δεν θα καταλήγει σε μία και μοναδική μετάφραση που θα την απομνημονεύουν οι μαθητές/τριες και θα αξιολογούνται βάσει αυτής. Η μετάφραση πρέπει να υπακούει στις εκφραστικές απαιτήσεις του νεοελληνικού λόγου και όχι να οδηγείται σε γλωσσικές στρεβλώσεις, αλλοιώνοντας την ιδέα και το νόημα του κειμένου.

Αναπαράσταση του εξωτερικού της Θόλου, του Παλαιού και Νέου Βουλευτηρίου

Μέσω της μετάφρασης η διδασκαλία περνά στο επόμενο στάδιο που είναι η ερμηνεία του κειμένου, στην οποία ο/η μαθητής/τρια οδηγείται επαγωγικά με κατάλληλες ερωτήσεις και μέσα από μια διαλογική διαδικασία, στην οποία συμμετέχουν όλοι κατά το δυνατόν οι μαθητές/τριες. 

Η ερμηνευτική διαδικασία της διδακτέας ενότητας ξεκινά από μια συνολική θεώρηση, επισημαίνει τα θεματικά κέντρα και τη δομή της, διερευνά αναλυτικά το περιεχόμενο και τη μορφή και καταλήγει στη συνολική θεώρηση των βασικών στοιχείων της.

Ο λόφος της Πνύκας. Στη φωτογραφία
η τελική διαμόρφωση του βήματος στο 
τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. (Εκδοτ. Αθηνών)

Κατά ευρύτερες ενότητες (προοίμιο, διήγηση, απόδειξη, επίλογος), είναι δυνατό να γίνει διαθεματική προσέγγιση του κειμένου, να δίνονται ομαδικές ή ατομικές ερευνητικές εργασίες στο πλαίσιο δραστηριοτήτων τύπου project, να προωθείται η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία, όπου αυτή ενδείκνυται, και, κατά την κρίση του διδάσκοντος, να αξιοποιούνται καινοτόμες μαθησιακές δραστηριότητες και οι νέες τεχνολογίες, ώστε η διδασκαλία να είναι αποτελεσματικότερη.

Η Βουλή των Ελλήνων το 1887. Στο βήμα της νέας Ελληνικής Δημοκρατίας ο Χαρίλαος Τρικούπης, ένας νεότερος, κοινοβουλευτικός, ρήτορας. (Εκδ. Αθηνών)

Οδηγίες για τον τρόπο εξέτασης του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας της Β΄ τάξης Ημερησίου Γενικού Λυκείου και Γ΄ τάξης Εσπερινού Γενικού Λυκείου (μάθημα Ομάδας Προσανατολισμού Ανθρωπιστικών Σπουδών)

Μετά από σχετική εισήγηση του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (πράξη 42/20-10-2016 του Δ.Σ.) πρόκειται να τροποποιηθεί το Π.Δ. 46/2016 (Α΄ 74) όσον αφορά τον τρόπο αξιολόγησης της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας. Σας αποστέλλουμε σχετικές οδηγίες για τον τρόπο εξέτασης του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας στις Α΄, Β΄ τάξεις Ημερήσιου Γενικού Λυκείου και Α΄, Β΄, Γ΄ τάξεις Εσπερινού Γενικού Λυκείου που θα ισχύσει από το σχολ. έτος 2016 – 2017:

[...]

ΙΙΙ. Για την εξέταση στο μάθημα Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία της Β΄ τάξης Ημερησίου Γενικού Λυκείου και Γ΄ τάξης Εσπερινού Γενικού Λυκείου (μάθημα Ομάδας Προσανατολισμού Ανθρωπιστικών Σπουδών) δίδεται σε φωτοαντίγραφο:

1. Απόσπασμα διδαγμένου κειμένου από το πρωτότυπο, 12−20 στίχων, με νοηματική συνοχή και ζητείται από τους μαθητές:

α) να μεταφράσουν στη Νέα Ελληνική ένα τμήμα του 8−10 στίχων·

β) να απαντήσουν επί του κειμένου αυτού σε:

i. δύο (2) ερωτήσεις ερμηνευτικές που μπορεί να αναφέρονται σε ιδέες, αξίες, προβλήματα, στη στάση, στο ήθος ή στον χαρακτήρα προσώπων, στο ιστορικό, κοινωνικό, πολιτιστικό πλαίσιο της εποχής της συγγραφής του έργου, στη δομή και σύνθεση του κειμένου, στην παρουσίαση και αξιολόγηση επιχειρημάτων, σε υφολογικά και αισθητικά θέματα κ.λπ.·

ii. μία (1) ερώτηση λεξιλογική−σημασιολογική που αναφέρεται στην παραγωγή και σύνθεση λέξεων της Αρχαίας Ελληνικής, σε ομόρριζες λέξεις, σε απλές ή σύνθετες, στο συσχετισμό λέξεων της Αρχαίας και της Νέας Ελληνικής, στη διατήρηση ή αλλαγή της σημασίας τους, σε συνώνυμα και αντώνυμα κ.λπ.·

iii. μία (1) ερώτηση κλειστού τύπου (σωστό-λάθος, πολλαπλής επιλογής, αντιστοίχισης, κ.ά.) που αναφέρεται στο γραμματειακό είδος του κειμένου, στον συγγραφέα ή στο έργο του. Η ερώτηση αυτή τίθεται προαιρετικά από τον/τη διδάσκοντα/ουσα.

2. Απόσπασμα αδίδακτου πεζού κειμένου της αττικής διαλέκτου από το πρωτότυπο, 10−12 στίχων στερεότυπης έκδοσης, με νοηματική συνοχή, στο οποίο προτάσσεται σύντομο κείμενο 3-4 στίχων, εισαγωγικού - επεξηγηματικού για τον μαθητή - χαρακτήρα, και ζητείται από τους μαθητές:

α) να το μεταφράσουν στη Νέα Ελληνική·

β) να απαντήσουν επί του κειμένου αυτού σε:

i. μία (1) ερώτηση γραμματικής·

ii. μία (1) ερώτηση συντακτικού·

iii. μία (1) ερώτηση κατανόησης.

Καθεμία από τις ερωτήσεις γραμματικής και συντακτικού, υπό τα στοιχεία 2, β, i και ii, μπορεί να αναλύεται σε δύο ισοδύναμα βαθμολογικώς υποερωτήματα.

Η μετάφραση του διδαγμένου κειμένου βαθμολογείται με δέκα (10) μονάδες,

η μετάφραση του αδίδακτου με είκοσι (20)

και καθεμία από τις επτά (7) συνολικά ερωτήσεις του διδαγμένου και του αδίδακτου κειμένου με δέκα (10) μονάδες.

Σε περίπτωση που δεν τίθεται η ερώτηση υπό τα στοιχεία 1, β, iii, τότε οι 10 μονάδες της επιμερίζονται από 5 μονάδες σε καθεμία από τις δύο ερμηνευτικές ερωτήσεις που αναφέρονται στο διδαγμένο δοθέν απόσπασμα, οι οποίες πλέον βαθμολογούνται με 15 μονάδες.

Το πλήρες κείμενο ΕΔΩ

οι υπογραμμίσεις δικές μου

 Τέλος εποχής

Όλα αλλάζουν, παραλλάζουν κι αλλαλάζουν.....

Κατακαλόκαιρο, ακριβώς στη μέση των διακοπών,
με βρήκαν απροετοίμαστη τα νέα της αλλαγής
εντάξει,  κάθε τέλος είναι συγχρόνως μια αρχή,

αντί επιλόγου λοιπόν
καλύτερα, θαρρώ,  η ανάρτηση προλόγου
των ημερών εκείνων της πρώτης αρχής

τέσσερα χρόνια πριν
στις 25/09/2013
πόση νοσταλγία (με το β΄ συνθετικό της λέξης ισχυρά παρόν)
η παλιά ανάρτηση

to know us better 25/09/2013

Να είσαι καλά Βασίλη Κεσίσογλου, καλό δρόμο και καλή τύχη,
καλή τύχη  23ο ΓΕΛ Θεσσαλονίκης!

Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι: η δίκη του Θηραμένη και άλλες δίκες στα αρχαία ελληνικά της Α΄ λυκείου

Η διδακτέα ύλη της Α΄ λυκείου περιλαμβάνει τρεις περιπτώσεις δικών, δύο βρίσκουμε στο Θουκυδίδη και  μια στον Ξενοφώντα. Μια γρήγορη ματιά στο κείμενο των δύο ιστορικών (μετά την αναλυτική διδασκαλία)  μπορεί να οδηγήσει τα παιδιά σε περαιτέρω εμβάθυνση καθώς και σε ορισμένες ενδιαφέρουσες σκέψεις.

Επισημαίνονται κατ΄αρχάς τα στοιχεία "ταυτότητας" των δικών: Στο Θουκυδίδη μαθαίνουμε i. για τη δίκη του Πειθία, αρχηγού του κόμματος των δημοκρατικών, μετά από μήνυση που του υπέβαλαν οι Κερκυραίοι πρώην αιχμάλωτοι που απελευθερώθηκαν από τους Κορίνθιους (3.70. 3).
ii. για τη δίκη των πέντε ισχυρότερων από τους μηνυτές του Πειθία μετά από αντιμήνυση που υπέβαλε ο ίδιος (3. 70. 4).
Και στις δύο περιπτώσεις ο τόπος διεξαγωγής των δικών είναι η Κέρκυρα και ο χρόνος το 427 π.Χ.

Στον Ξενοφώντα (Ελληνικά 2.3. 50-56) μαθαίνουμε για τη δίκη του Θηραμένη. Κατήγορος ο Κριτίας, ο πρώην φίλος και συνεργάτης του. Τόπος: Αθήνα, Χρόνος: 404-403 π.Χ.

Πιο αναλυτικά με χρονολογική σειρά:

Η δίκη του Πειθία (3. 70. 3)	Μετάφραση
Kαὶ (ἦν γὰρ Πειθίας ἐθελοπρόξενός τε τῶν Ἀθηναίων καὶ τοῦ δήμου προειστήκει) ὑπάγουσιν αὐτὸν οὗτοι οἱ ἄνδρες ἐς δίκην, λέγοντες Ἀθηναίοις τὴν Κέρκυραν καταδουλοῦν.	[3.70.3] και τον Πειθία, εθελοντή πρόξενο των Αθηναίων και αρχηγό του δημοκρατικού κόμματος,  αυτοί οι άνδρες (οι Κερκυραίοι ολιγαρχικοί που επέστρέψαν από την Κόρινθο) τον σύρουν στο δικαστήριο, λέγοντας ότι προσπαθεί να υποδουλώσει την Κέρκυρα στους Αθηναίους.

Αντιμήνυση του Πειθία μετά την αθώωσή του. Δίκη και καταδίκη των αντιπάλων

Αθώωση του Πειθία και αντιμήνυση
[4] Ὁ δὲ ἀποφυγὼν ἀνθυπάγει αὐτῶν τοὺς πλουσιωτάτους πέντε ἄνδρας, φάσκων τέμνειν χάρακας ἐκ τοῦ τε Διὸς τοῦ τεμένους καὶ τοῦ Ἀλκίνου· ζημία δὲ καθ᾽ ἑκάστην χάρακα ἐπέκειτο στατήρ.	[3.70.4] Αυτός, αφού αθωώθηκε, έκανε αντιμήνυση στους πέντε πιο πλούσιους απ' αυτούς, κατηγορώντας τους πως έκοβαν βέργες για στηρίγματα κλημάτων από τα ιερά τεμένη του Δία και του Αλκίνοου· πρόστιμο για κάθε βέργα ήταν κατά το νόμο ένας στατήρας.

Καταδίκη των ολιγαρχικών
[5] Ὀφλόντων δὲ αὐτῶν καὶ πρὸς τὰ ἱερὰ ἱκετῶν καθεζομένων διὰ πλῆθος τῆς ζημίας, ὅπως ταξάμενοι ἀποδῶσιν, ὁ Πειθίας (ἐτύγχανε γὰρ καὶ βουλῆς ὤν) πείθει ὥστε τῷ νόμῳ χρήσασθαι.	[3.70.5] Κι όταν αυτοί καταδικάστηκαν στο πρόστιμο  και εξ αιτίας της βαριάς χρηματικής ποινής κάθησαν ικέτες στα ιερά, για να πληρώσουν το πρόστιμο  ύστερα από συμφωνία (με δόσεις), ο Πειθίας, (γιατί τύχαινε να είναι και μέλος τη βουλής) πείθει τη Βουλή να εφαρμόσουν το νόμο κατά γράμμα.

Ο Ξενοφών στην περιγραφή της δίκης του Θηραμένη αφιερώνει ένα μακροσκελές κείμενο (Ελληνικά 2.3. 35-56), με σχόλια, λεπτομέρειες και ανεκδοτολογικά στοιχεία. (Ολόκληρο το κείμενο της δίκης -2.3. 35-49 εδώ  και 2.3. 49-56 εδώ με δυνατότητα και νεοελληνικής μετάφρασης).  Από το κείμενο αυτό λόγω της μεγάλης του έκτασης εδώ καταχωρίζεται μόνο μια μικρή παράγραφος, που συμπυκνώνει και το νόημα της εργασίας αυτής.

Ξεν Ελληνικά, [2. 3. 52]

Ἀκούσας ταῦτα ὁ Θηραμένης ἀνεπήδησεν ἐπὶ τὴν ἑστίαν καὶ εἶπεν· «Ἐγὼ δ’, ἔφη, ὦ ἄνδρες, ἱκετεύω τὰ πάντων ἐννομώτατα, μὴ ἐπὶ Κριτίᾳ εἶναι ἐξαλείφειν μήτε ἐμὲ μήτε ὑμῶν ὃν ἂν βούληται, ἀλλ’ ὅνπερ νόμον οὗτοι ἔγραψαν περὶ τῶν ἐν τῷ καταλόγῳ, κατὰ τοῦτον καὶ ὑμῖν καὶ ἐμοὶ τὴν κρίσιν εἶναι.

Όταν τα άκουσε ο Θηραμένης αυτά, αναπήδησε στο βωμό (της βουλής) και είπε: «Εγώ», είπε, «άνδρες, σας ικετεύω στο όνομα της ίδιας της δικαιοσύνης, να μην έχει ο Κριτίας το δικαίωμα να διαγράφει από τον κατάλογο ούτε εμένα ούτε όποιον από σας θέλει, αλλά σύμφωνα με τον νόμο που συντάξανε αυτοί για όσους περιλαμβάνονται  στον κατάλογο, σύμφωνα με αυτόν ακριβώς τον νόμο να δικαζόμαστε και εσείς και εγώ

Μετά, λοιπόν, από τη διδασκαλία και του κεφ. 3. 70 του Θουκυδίδη, φαίνεται χρήσιμο να δώσουμε στα παιδιά τα μικρά αυτά αποσπάσματα και να ζητήσουμε να τα ξαναδιαβάσουν  στη σειρά. Μια σύντομη επαναληπτική ανάγνωση μπορεί να οδηγήσει, όπως προανέφερα, τους μαθητές μας να συζητήσουν για θέματα όπως: η δυνατότητα της εξουσίας να αυθαιρετεί (και όχι μόνο σε τυραννικό καθεστώς), με την κατασυκοφάντηση νομιμοφρόνων πολιτών, την στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, τον περιορισμό της εξουσίας σε λίγους με ιδιοτελή κριτήρια, τη διεξαγωγή μεροληπτικών και προαποφασισμένων δικών, τον αφοπλισμό και την αποδυνάμωση των αντιπάλων, τις δημεύσεις περιουσιών, την τρομοκρατία, την ένοπλη επιβολή εξουσίας και τις εκτελέσεις.  
Το σημαντικότερο  όμως θέμα που αναδεικνύεται είναι η κατάργηση της ελεύθερης και ανεπηρέαστης απονομής δικαιοσύνης. Και το θέμα αυτό, όπως μαρτυρεί και το υλικό που δώσαμε στους μαθητές μας δεν τελειώνει στα αρχαία χρόνια. Οι δίκες που μελέτησε η τάξη διεξάγονται σε διαφορετικές πόλεις-κράτη, με διαφορετικό πολίτευμα και με είκοσι τρία χρόνια απόσταση, γεγονός που δείχνει ότι   οι συγκεκριμένες πρακτικές άσκησης εξουσίας και αντιμετώπισης των πολιτικών αντιπάλων που μελετήσαμε στους αρχαίους Έλληνες ιστοριογράφους μας φέτος, δεν εξαντλούνται στην κλασική αρχαιότητα, είναι πρακτικές αγαπητές σε κάθε εποχή, ανεξάρτητα από τόπο και χρόνο.

Διαχρονική όμως είναι και η ευθύνη των πολιτών, εκείνων που νομίζουν ότι οι αδικίες εις βάρος των συμπολιτών τους δεν ‘αγγίζουν’ τους ίδιους. Ο λαός με τη στάση που τηρεί μπορεί να είναι και ο ίδιος υπεύθυνος για τις καταστάσεις αυτές;  

Στη δική μου τάξη τη φετινή χρονιά δουλέψαμε πολύ πάνω στην προσωπικότητα του Θηραμένη, δραματοποιώντας κάθε περίπτωση που τον ανέφερε ο Ξενοφών. Για τη δίκη του οι μαθητές και οι μαθήτριες εργάστηκαν σε ολόκληρο το κείμενο του Ξενοφώντα (και στις παραγράφους που το σχολικό εγχειρίδιο δίνει από περίληψη) και έγραψαν ένα θεατρικό σενάριο που περιελάμβανε τα σημαντικότερα σημεία από τις ομιλίες με τις οποίες αντιπαρατέθηκαν στη Βουλή οι δύο αντίδικοι, και κρίσιμα γεγονότα της δίκης. Στο τέλος την αναγγελία του θανάτου του Θηραμένη ακολουθούσε ένα χορικό με τις δικές τους σκέψεις πάνω στο θέμα (το έγραψαν εξ ολοκλήρου μόνοι τους) και η παράστασή τους έκλεινε με το λόγο της θεάς  Αθηνάς από τις Ευμενίδες του Αισχύλου. Ο λόγος αυτός αναφέρεται στην ίδρυση του δικαστηρίου του Αρείου Πάγου και, μέσα από αυτό, στο πέρασμα της ανθρώπινης κοινωνίας από το στάδιο  της τυφλής εκδίκησης σε μια νέα εποχή όπου το θεσπισμένο δίκαιο και οι κανόνες του ρυθμίζουν την  πολιτική κοινωνία των ανθρώπων. Μάλιστα δουλέψανε το έργο τους και στο μάθημα της θεατρολογίας με τη φιλόλογο κ. Κύρου.

Εδώ ενδεικτικά μόνο το χορικό των κοριτσιών 

και ο λόγος της Αθηνάς, όπως παρουσιάστηκαν στην αίθουσα διδασκαλίας. 

Συμπαθάτε μας για τις ατέλειες στα βιντεάκια, δεν είμαστε επαγγελματίες και άλλωστε ο στόχος μας ήταν άλλος.

Ευχαριστώ θερμά τους μαθητές και τις μαθήτριές μου για την εμπνευστική χρονιά, εύχομαι καλή επιτυχία στις εξετάσεις και καλό καλοκαίρι.

Δημιουργικές εργασίες στο Λύκειο

Παρά την αρχική αμηχανία που προκάλεσε στους μαθητές και τις μαθήτριες, αλλά και στο εκπαιδευτικό προσωπικό, ως μια  εντελώς καινούργια διαδικασία (γιατί ως διδακτική πρακτική την χρησιμοποιούσαμε περισσότερο  ή λιγότερο στα μαθήματά μας), λειτούργησε εξαιρετικά. Ενδεικτικό το σχόλιο των μαθητών που εύχονταν έτσι να ήταν η λειτουργία του σχολείου καθημερινά και όχι μόνο για τα  δύο   7ωρα.

Παρουσιάζω εδώ ένα θέμα που έδωσα για το μάθημα των αρχαίων ελληνικών της Α΄ λυκείου. Το θέμα ήταν κοινό για τους πέντε μαθητές και μαθήτριες που το επέλεξαν, αλλά η εργασία ατομική όπως και  το παραδοτέο τους κείμενο. Εργάστηκαν φιλότιμα και με κέφι (ίσως λόγω της εμπιστοσύνης που η ίδια η διαδικασία επιβάλλει να δείξουμε στην εξυπνάδα και τις ικανότητές τους).
Το τελικό προϊόν της εργασίας των παιδιών, τα παραδοτέα κείμενα,  ήταν τρεις πραγματείες, μια δραματοποίηση της σκηνής Αγαμέμνονα-Χρύση από την  Ιλιάδα και ένα ποίημα, το οποίο μπορεί κανείς να διαβάσει στο τέλος αυτής της ανάρτησης. Επέλεξα να αναρτήσω την εργασία αυτή όχι μόνο λόγω μεγέθους, αλλά κυρίως γιατί  είναι ενδεικτική για τον τρόπο με τον οποίο

• αξιοποιήθηκε   το υλικό των πηγών  και  
• μετασχηματίστηκε με φαντασία και ευαισθησία

σε έκφραση δημιουργική. Δηλαδή έγινε μια δημιουργική εργασία.

Αναρτώ λοιπόν σήμερα το θέμα, το υλικό και μια ενδεικτική εργασία με την ευχή να μην σταματήσει εδώ η προσπάθεια αυτή,  αλλά η φετινή -δοκιμαστική- απόπειρα να  οδηγήσει σε περισσότερη  εμπιστοσύνη, περισσότερη πρωτοβουλία, περισσότερη δημιουργικότητα στο δημόσιο σχολείο.

Το θέμα της εργασίας:

  Άσυλο και ικεσία στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία: κοινωνικές και πολιτικές όψεις του φαινομένου.

Υποερωτήματα (=βήματα) βοηθητικά για την πορεία της έρευνάς σας

Α. Ικεσία: μετά από προσεκτική μελέτη των κειμένων που σας δόθηκαν, να απαντήσετε στα ερωτήματα:

1. εντοπίζετε στα κείμενα κοινά στοιχεία που περιγράφουν

i. τη στάση του σώματος του ικέτη

ii. τις κινήσεις του

iii. εξαρτήματα/ αντικείμενα που δηλώνουν την ιδιότητά του ως ικέτη

 iv. την αιτία και τον στόχο της ικεσίας. Θα βοηθηθείτε αν ερευνήσετε σε κάθε περίπτωση:

 iv. α.  τι χαρακτηρίζει τον ικέτη (σε τι κατάσταση βρίσκεται;);

iv. β.  τι επιδιώκει;

iv.γ τι χαρακτηριστικό έχει το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται η ικεσία;

2. Μπορούμε να υποστηρίξουμε με βάση τα προηγούμενα, ότι υπάρχει μια συγκεκριμένη τυπολογία στην ικεσία; Να την περιγράψετε.

Β. Άσυλο.

3. Ποιες πληροφορίες μπορείτε να συγκεντρώσετε σχετικά με τους τόπους ή τα σημεία που μπορούσαν να λειτουργήσουν ως χώροι ασύλου στα κείμενα των αρχαίων πηγών που σας δόθηκαν; Να τις καταγράψετε.

4. Ξαναδιαβάστε τώρα τις περιπτώσεις ασύλου που είδαμε στον Ξενοφώντα 2. 3. 52-54 (δίκη του Θηραμένη) και στο Θουκυδίδη 3. 70 (για το πρόστιμο που καταδικάστηκαν να πληρώσουν οι ολιγαρχικοί).

5. Νομίζετε ότι η ικεσία και το άσυλο ως έννοιες και ως πρακτικές ταυτίζονται;

6. Ποια είναι  τα κοινά τους στοιχεία και ποια τα στοιχεία που τις διαφοροποιούν;

Το υλικό που δόθηκε στους μαθητές:

Σκηνές ικεσίας στα ομηρικά έπη

Η ικεσία είναι ένα τυπικό θέμα στην Ιλιάδα: το έπος αρχίζει με την ικεσία του Χρύση και τελειώνει με την ικεσία του Πρίαμου.

 Απουλικός ερυθρόμορφος ελικωτός κρατήρας. Βρέθηκε στην επαρχία του Τάραντα και αποδίδεται στον "Ζωγράφο του Athens 1714". Στη λεπτομέρεια από την εμπρόσθια όψη παράσταση της ικεσίας του Χρύση. Ο Χρύσης προσφέρει λύτρα στον Αγαμέμνονα για να πάρει πίσω την κόρη του, Χρυσηίδα.

Α 495-504: Η Θέτιδα ικέτις στον Δία

Ιλιάδα Α 495-504

Μετάφραση

Θέτις δ᾽ οὐ λήθετ᾽ ἐφετμέων παιδὸς ἑοῦ, ἀλλ᾽ ἥ γ᾽ ἀνεδύσετο κῦμα θαλάσσης ἠερίη δ᾽ ἀνέβη μέγαν οὐρανὸν Οὔλυμπόν τε. εὗρεν δ᾽ εὐρύοπα Κρονίδην ἄτερ ἥμενον ἄλλων ἀκροτάτῃ κορυφῇ πολυδειράδος Οὐλύμποιο:καί  ῥα πάροιθ᾽ αὐτοῖο καθέζετο, καὶ λάβε γούνων σκαιῇ, δεξιτερῇ δ᾽ ἄρ᾽ ὑπ᾽ ἀνθερεῶνος ἑλοῦσα λισσομένη προσέειπε Δία Κρονίωνα ἄνακτα: Ζεῦ πάτερ εἴ ποτε δή σε μετ᾽ ἀθανάτοισιν ὄνησα ἢ ἔπει ἢ ἔργῳ, τόδε μοι κρήηνον ἐέλδωρ:

και η Θέτις το παράγγελμα δεν ξέχανε του υιού της και της θαλάσσης έσχισε τα κύματα κι εβγήκε και ανέβη τα χαράματα στ’ Ολύμπου τον αιθέρα. Εύρηκε τον βροντόφωνον Κρονίδην καθισμένον μόνον στην άκραν κορυφήν του πολυλόφου Ολύμπου, εμπρός του εκάθισε η θεά και με τ’ αριστερό της του έπιασε τα γόνατα, με τ’ άλλο το πηγούνι, κι έλεγεν ικετεύοντας στον ύψιστον Κρονίδην: «Δία πατέρ’, αν κάποτε με λόγον ή με έργον σ’ έχω ωφελήσει, ευδόκησε σ’ αυτό να με εισακούσεις [...].

Anton Losenko, «Θέτις και Ζευς» (18ος αι.)

Η συνάντηση Πρίαμου και Αχιλλέα/ Ο Πρίαμος στη σκηνή του Αχιλλέα

Ιλιάδα Ω 477-479	Μετάφραση
«τούς δ' ἔλαθ’ εἰσελθὼν Πρίαμος μέγας, ἄγχι δ’ ἄρα στὰς χερσὶν Ἀχιλλῆος λάβε γούνατα καὶ κύσε χεῖρας δεινὰς ἀνδροφόνους, αἵ οἱ πολέας κτάνον υἷας.»	Εμπήκε ο μέγας Πρίαμος χωρίς να τον νοήσει αυτού κανείς, και άμ' έφθασε σιμά στον Αχιλλέα, τα γόνατά του αγκάλιασε και τ' ανδροφόνα χέρια εφίλησε, που του 'σφαξαν τόσα λαμπρά παιδιά του.

[Ομηρικά Έπη: Ιλιάδα, Β' Γυμνασίου, μτφ. Ιάκ. Πολυλάς, Αθήνα: ΟΕΔΒ 2010]

Η ικεσία του Πρίαμου. Ερυθρόμορφος σκύφος, γύρω στο 485-480 π.Χ. Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης (αντίγραφο).

Ο Οδυσσέας με τους συντρόφους στη σπηλιά του Κύκλωπα. Ο ήρωας προσπαθεί να πείσει τον Πολύφημο να τους σεβαστεί ως ικέτες.

Οδύσσεια 9. 266-271	Μετάφραση (ο Οδυσσέας στον Κύκλωπα)
ἡμεῖς δ᾽ αὖτε κιχανόμενοι τὰ σὰ γοῦνα ἱκόμεθ᾽, εἴ τι πόροις ξεινήιον ἠὲ καὶ ἄλλως δοίης δωτίνην, ἥ τε ξείνων θέμις ἐστίν. ἀλλ᾽ αἰδεῖο, φέριστε, θεούς: ἱκέται δέ τοί εἰμεν, Ζεὺς δ᾽ ἐπιτιμήτωρ ἱκετάων τε ξείνων τε, ξείνιος,	αλλά εμείς ακουμπώντας στα γόνατα σου ερχόμαστε ως ικέτες, με την ελπίδα πως θα μας προσφέρεις φιλοξενία ή θα μας δώσεις με κάποιον άλλο τρόπο δώρα, όπως ταιριάζει στους ξένους. Σεβάσου τους θεούς, αντρειωμένε. Είμαστε ικέτες σου και ο Δίας είναι ο εκδικητής των ικετών και των ξένων.

T.W.Allen, Homeri Opera [Oxford Classical Texts], Οξφόρδη, Oxford University Press,1917, επανεκδ. 1976, τ. III, σ. 157

Σκηνές ικεσίας και ασύλου στην τραγωδία

Αισχύλος, Ικέτιδες

Οι πενήντα κόρες του Δαναού συνοδευόμενες από τον πατέρα τους καταφεύγουν στο Άργος ως ικέτισσες για να αποφύγουν τον αιμομικτικό γάμο τους με τους ξαδέρφους τους, γιους του Αιγύπτου 

Αισχύλος, Ικέτιδες 19-22	Μετάφραση
τίν᾽ ἂν οὖν χώραν εὔφρονα μᾶλλον τῆσδ᾽ ἀφικοίμεθα σὺν τοῖσδ᾽ ἱκετῶν ἐγχειριδίοις ἐριοστέπτοισι κλάδοισιν;	Σε ποια χώρα πιο καλόγνωμη από αυτήν εδώ θα μπορούσαμε να πάμε με αυτά τα εριόστεπτα κλαδιά των ικετών στα χέρια;

Denys Page, Aeschyli Septem quae Supersunt Tragoedias [Oxford Classical Texts], Οξφόρδη, Oxford University Press, 1972, σ. 91-92.

Και όταν ο Πελασγός δέχεται την ικεσία τους και τις καλεί να περάσουν στην πόλη του Άργους, ο Δαναός, ο πατέρας τους, συμβουλεύει τις κοπέλες πώς να συμπεριφέρονται σωστά στην πόλη που τους έδωσε προσταασία και άσυλο.

Αισχύλος, Ικέτιδες, στ. 191-203

Μετάφραση

ἀλλ᾽ ὡς τάχιστα βᾶτε, καὶ λευκοστεφεῖς ἱκετηρίας, ἁγάλματ᾽ αἰδοίου Διός, σεμνῶς ἔχουσαι διὰ χερῶν εὐωνύμων, αἰδοῖα καὶ γοεδνὰ καὶ ζαχρεῖ᾽ ἔπη ξένους ἀμείβεσθ᾽, ὡς ἐπήλυδας πρέπει, τορῶς λέγουσαι τάσδ᾽ ἀναιμάκτους φυγάς. φθογγῇ δ᾽ ἑπέσθω πρῶτα μὲν τὸ μὴ θρασύ, τὸ μὴ μάταιον δ᾽ ἐκ μετωποσωφρόνων ἴτω προσώπων ὄμματος παρ᾽ ἡσύχου. καὶ μὴ πρόλεσχος μηδ᾽ ἐφολκὸς ἐν λόγῳ γένῃ. τὸ τῇδε κάρτ᾽ ἐπίφθονον γένος. μέμνησο δ᾽ εἴκειν: χρεῖος εἶ ξένη φυγάς. θρασυστομεῖν γὰρ οὐ πρέπει τοὺς ἥσσονας

Λοιπόν βιαστείτε και στ' αριστερά σας χέρια σεμνά κρατώντας τα κλαδιά της ικεσίας –του Δία καμάρι– ν' αποκρίνεστε στους ξένους ταπεινά και κλαυτά κι όπως το θέλ' η ανάγκη σαν πρόσφυγες οπού είμαστε, και να τους πείτε να μάθουν καθαρά πως καθαρός από αίμα είν' ο ερχομός μας· και θυμάστε πρώτ' απ' όλα όχι πολύ ξεθαρρετή να 'ναι η φωνή σας, μα η όψη σεμνοπρόσωπη με ήσυχο βλέμμα την άδολή σας να μηνά την ειλικρίνεια· κι ούτε να προτρέχει η γλώσσα σου κι ούτε του μάκρου να ξεσέρνεις τα λόγια σου, γιατί είναι, μάθε, πάρα πολύ του τόπου εδώ δύσκολοι οι ανθρώποι·  θύμα να υποχωρείς, αφού είσαι της ανάγκης, ξένη κι αποδιωγμένη και ποτέ δεν πρέπει να 'χουν οι πιο μικροί τη γλώσσα τους μεγάλη.

Μετάφραση μτφρ. I. Ν. Γρυπάρης,  Oι τραγωδίες του Aισχύλου, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας», Αθήνα, 1999

Σοφοκλής, Οιδίπους Τύραννος

Σοφοκλής, Οιδίπους Τύραννος 1-3	Μετάφραση
Οἰδίπους ὦ τέκνα, Κάδμου τοῦ πάλαι νέα τροφή, τίνας ποθ᾽ ἕδρας τάσδε μοι θοάζετε ἱκτηρίοις κλάδοισιν* ἐξεστεμμένοι**;	Παιδιά μου, νέα γενιά του αρχαίου Κάδμου Γιατί μου κάθεστε σ’ αυτά εδώ τα βάθρα κρατώντας ικετευτικά κλαδιά στολισμένα με μαλλί;

*ἱκτήριος κλάδος= κλαδί ελιάς (ή δάφνης) που κρατούσε ο ικέτης ως σύμβολο της κατάστασής του και του αιτήματός του/ **ἐξεστεμμένοι= οι ικέτες κρατούσαν κλαδιά στολισμένα με κλωστές λευκού νήματος.

Ευριπίδης, Ορέστης

Ευριπίδης, Ορέστης 380-384	Μετάφραση
ὅδ᾽ εἴμ᾽ Ὀρέστης, Μενέλεως, ὃν ἱστορεῖς. ἑκὼν ἐγώ σοι τἀμὰ μηνύσω κακά. τῶν σῶν δὲ γονάτων πρωτόλεια θιγγάνω ἱκέτης, ἀφύλλου στόματος ἐξάπτων λιτάς: σῷσόν μ᾽:	Μενέλαε, εγώ είμαι ο Ορέστης που ζητάς. Θα σου πω εγώ ο ίδιος τις συμφορές μου. Αλλά πρώτα τα γόνατά σου αγγίζω ως ικέτης Και σου απευθύνω ικεσίες χωρίς ικετευτικό κλαδί: Σώσε με

Και παρακάτω στην ίδια τραγωδία η Ηλέκτρα εξηγεί στην Ερμιόνη που ρωτάει για τις φωνές και τη φασαρία  στο παλάτι, Ορέστης 1331-1332:

Ευριπίδης, Ορέστης 1331-1332	Μετάφραση
Ερμιόνη: ἦ τοῦδ᾽ ἕκατι καὶ βοὴ κατὰ στέγας; Ἠλέκτρα: ἱκέτης γὰρ Ἑλένης γόνασι προσπεσὼν βοᾷ	Ερμ. Γιαυτό οι φωνές στο παλάτι; Ηλ. Ικέτης στα γόνατα  της Ελένης παρακαλάει

Ευριπίδης, Ελένη

Ευριπίδης, Ελένη 60=67	Μετάφραση
ἕως μὲν οὖν φῶς ἡλίου τόδ᾽ ἔβλεπεν  Πρωτεύς, ἄσυλος ἦ γάμων: ἐπεὶ δὲ γῆς  σκότῳ κέκρυπται, παῖς ὁ τοῦ τεθνηκότος  θηρᾷ γαμεῖν με. τὸν πάλαι δ᾽ ἐγὼ πόσιν  τιμῶσα Πρωτέως μνῆμα προσπίτνω τόδε  ἱκέτις, ἵν᾽ ἀνδρὶ τἀμὰ διασῴσῃ λέχη,  ὡς, εἰ καθ᾽ Ἑλλάδ᾽ ὄνομα δυσκλεὲς φέρω,  μή μοι τὸ σῶμά γ᾽ ἐνθάδ᾽ αἰσχύνην ὄφλῃ	Κι όσο ο Πρωτέας έβλεπε τον ήλιο, κανείς για γάμο δε μιλούσε· μα όταν  μπήκε στη σκοτεινιά της γης εκείνος γυναίκα με ζητά ολοένα ο γιος του. Τον άντρα μου τιμώντας, στου Πρωτέα το μνήμα ετούτο ικέτισσα προσπέφτω,* καθάρια να κρατήσει την τιμή μου.

* Kαταφεύγοντας η Eλένη στο µνήµα του Πρωτέα, που θεωρείται από το Θεοκλύµενο χώρος ιερός, εξασφαλίζει άσυλο. Eδώ αναφέρεται πρώτη φορά το µνήµα του Πρωτέα, το οποίο θα παίξει σηµαντικό ρόλο στο δράµα.

Ευριπίδης Ελένη 793=801

Μετάφραση

Ἑλένη πάντ᾽ οἶσθ᾽ ἄρ᾽, ὡς ἔοικας, ἀμφ᾽ ἐμῶν γάμων. Μενελέως οἶδ᾽: εἰ δὲ λέκτρα διέφυγες τάδ᾽ οὐκ ἔχω. Ἑλένη ἄθικτον εὐνὴν ἴσθι σοι σεσῳσμένην. Μενελέως τίς τοῦδε πειθώ; φίλα γάρ, εἰ σαφῆ λέγεις. Ἑλένη ὁρᾷς τάφου τοῦδ᾽ ἀθλίους ἕδρας ἐμάς; Μενελέως ὁρῶ ταλαίνας στιβάδας, ὧν τί σοὶ μέτα; Ἑλένη ἐνταῦθα λέκτρων ἱκετεύομεν φυγάς. Μενελέως βωμοῦ σπανίζουσ᾽ ἢ νόμοισι βαρβάροις; Ἑλένη ἐρρύεθ᾽ ἡμᾶς τοῦτ᾽ ἴσον ναοῖς θεῶν.

ΕΛE. Τότε και για το γάμο μου έχεις μάθει MEN. Ναι, μα αν τον απόφυγες δεν ξέρω.* ΕΛE. Ανέγγιχτη φυλάγω την τιμή μου. MEN. Καλά όσα λες, μα πώς να σε πιστέψω; ΕΛE. Βλέπεις εδώ που κάθομαι στο μνήμα;   MEN. Κάτι στρωσίδια, δόλια, τι τα θέλεις; ΕΛE. Το γάμο να ξεφύγω, ικέτισσα ήρθα. MEN. Βωμό δε βρήκες ή έτσι συνηθίζουν;** ΕΛE.Σαν το ναό θεού μ' έχει φυλάξει.

*O Mενέλαος εκφράζει ξανά την αµφιβολία του για τη συζυγική πίστη της Ελένης. Στη συνέχεια (στ. 878), η Eλένη δηλώνει µε τρόπο που δεν επιδέχεται αµφισβήτηση την πίστη της, αλλά ο Mενέλαος (στ. 879) θέλει µια απόδειξη γι' αυτό. Eδώ περιγράφεται µε ρεαλιστικό τρόπο µια συµπεριφορά.

** Στην αρχαία Ελλάδα άσυλο εξασφάλιζαν οι ναοί και οι βωµοί των θεών, όχι όµως τα ηρώα (ναοί και τάφοι ηρώων). Eποµένως η απορία του Mενέλαου είναι δικαιολογηµένη.

[Δραματική Ποίηση, Ευριπίδη Ελένη, Γ' Γυμνασίου, μτφ. Τάσος Ρούσσος, Αθήνα: ΟΕΔΒ 2010]

Κείμενο: G. Murray, Evripidis Fabulae, [Oxford Classical Texts], Οξφόρδη, Oxford University Press, 1955

Το υλικό  που δόθηκε στους μαθητές περιελάμβανε, εκτός από τις πιο πάνω πηγές,  και το κείμενο του Λ. Πόλκα με τον τίτλο Αιδώς και έλεος από το ψηφιακό εγχειρίδιο Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια των Δ.Ν. Μαρωνίτη και Λ. Πόλκα εδώ

 Και ιδού το ποίημα του Άγγελου

αἰδοῖος^*

εδώ...

στης ενοχής τα μέρη

απεγνωσμένος πίστευα

πως μπορούσα

από τις συμφορές

να ξεφύγω

καταφύγιο

σε χώρα φιλόξενη

και ανθρώπους

να βρω

πλανεύτηκα

και τώρα κόλακας

γονατιστός με δάφνες

ζητιανεύω για λίγη τόση δα

πολύτιμη φιλότητα

καθώς με το ίδιο μου το στόμα

φιλώ

χέρια που σκοτώνουν

ανόητος που είμαι....

* αἰδοῖος απόλυτα αντί ἱκέτης, Οδ. Ο 373, Liddel-Scott s.v.