Δημιουργικές εργασίες στο Λύκειο

Παρά την αρχική αμηχανία που προκάλεσε στους μαθητές και τις μαθήτριες, αλλά και στο εκπαιδευτικό προσωπικό, ως μια  εντελώς καινούργια διαδικασία (γιατί ως διδακτική πρακτική την χρησιμοποιούσαμε περισσότερο  ή λιγότερο στα μαθήματά μας), λειτούργησε εξαιρετικά. Ενδεικτικό το σχόλιο των μαθητών που εύχονταν έτσι να ήταν η λειτουργία του σχολείου καθημερινά και όχι μόνο για τα  δύο   7ωρα.

Παρουσιάζω εδώ ένα θέμα που έδωσα για το μάθημα των αρχαίων ελληνικών της Α΄ λυκείου. Το θέμα ήταν κοινό για τους πέντε μαθητές και μαθήτριες που το επέλεξαν, αλλά η εργασία ατομική όπως και  το παραδοτέο τους κείμενο. Εργάστηκαν φιλότιμα και με κέφι (ίσως λόγω της εμπιστοσύνης που η ίδια η διαδικασία επιβάλλει να δείξουμε στην εξυπνάδα και τις ικανότητές τους).
Το τελικό προϊόν της εργασίας των παιδιών, τα παραδοτέα κείμενα,  ήταν τρεις πραγματείες, μια δραματοποίηση της σκηνής Αγαμέμνονα-Χρύση από την  Ιλιάδα και ένα ποίημα, το οποίο μπορεί κανείς να διαβάσει στο τέλος αυτής της ανάρτησης. Επέλεξα να αναρτήσω την εργασία αυτή όχι μόνο λόγω μεγέθους, αλλά κυρίως γιατί  είναι ενδεικτική για τον τρόπο με τον οποίο

• αξιοποιήθηκε   το υλικό των πηγών  και  
• μετασχηματίστηκε με φαντασία και ευαισθησία

σε έκφραση δημιουργική. Δηλαδή έγινε μια δημιουργική εργασία.

Αναρτώ λοιπόν σήμερα το θέμα, το υλικό και μια ενδεικτική εργασία με την ευχή να μην σταματήσει εδώ η προσπάθεια αυτή,  αλλά η φετινή -δοκιμαστική- απόπειρα να  οδηγήσει σε περισσότερη  εμπιστοσύνη, περισσότερη πρωτοβουλία, περισσότερη δημιουργικότητα στο δημόσιο σχολείο.

Το θέμα της εργασίας:

  Άσυλο και ικεσία στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία: κοινωνικές και πολιτικές όψεις του φαινομένου.

Υποερωτήματα (=βήματα) βοηθητικά για την πορεία της έρευνάς σας

Α. Ικεσία: μετά από προσεκτική μελέτη των κειμένων που σας δόθηκαν, να απαντήσετε στα ερωτήματα:

1. εντοπίζετε στα κείμενα κοινά στοιχεία που περιγράφουν

i. τη στάση του σώματος του ικέτη

ii. τις κινήσεις του

iii. εξαρτήματα/ αντικείμενα που δηλώνουν την ιδιότητά του ως ικέτη

 iv. την αιτία και τον στόχο της ικεσίας. Θα βοηθηθείτε αν ερευνήσετε σε κάθε περίπτωση:

 iv. α.  τι χαρακτηρίζει τον ικέτη (σε τι κατάσταση βρίσκεται;);

iv. β.  τι επιδιώκει;

iv.γ τι χαρακτηριστικό έχει το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται η ικεσία;

2. Μπορούμε να υποστηρίξουμε με βάση τα προηγούμενα, ότι υπάρχει μια συγκεκριμένη τυπολογία στην ικεσία; Να την περιγράψετε.

Β. Άσυλο.

3. Ποιες πληροφορίες μπορείτε να συγκεντρώσετε σχετικά με τους τόπους ή τα σημεία που μπορούσαν να λειτουργήσουν ως χώροι ασύλου στα κείμενα των αρχαίων πηγών που σας δόθηκαν; Να τις καταγράψετε.

4. Ξαναδιαβάστε τώρα τις περιπτώσεις ασύλου που είδαμε στον Ξενοφώντα 2. 3. 52-54 (δίκη του Θηραμένη) και στο Θουκυδίδη 3. 70 (για το πρόστιμο που καταδικάστηκαν να πληρώσουν οι ολιγαρχικοί).

5. Νομίζετε ότι η ικεσία και το άσυλο ως έννοιες και ως πρακτικές ταυτίζονται;

6. Ποια είναι  τα κοινά τους στοιχεία και ποια τα στοιχεία που τις διαφοροποιούν;

Το υλικό που δόθηκε στους μαθητές:

Σκηνές ικεσίας στα ομηρικά έπη

Η ικεσία είναι ένα τυπικό θέμα στην Ιλιάδα: το έπος αρχίζει με την ικεσία του Χρύση και τελειώνει με την ικεσία του Πρίαμου.

 Απουλικός ερυθρόμορφος ελικωτός κρατήρας. Βρέθηκε στην επαρχία του Τάραντα και αποδίδεται στον "Ζωγράφο του Athens 1714". Στη λεπτομέρεια από την εμπρόσθια όψη παράσταση της ικεσίας του Χρύση. Ο Χρύσης προσφέρει λύτρα στον Αγαμέμνονα για να πάρει πίσω την κόρη του, Χρυσηίδα.

Α 495-504: Η Θέτιδα ικέτις στον Δία

Ιλιάδα Α 495-504

Μετάφραση

Θέτις δ᾽ οὐ λήθετ᾽ ἐφετμέων παιδὸς ἑοῦ, ἀλλ᾽ ἥ γ᾽ ἀνεδύσετο κῦμα θαλάσσης ἠερίη δ᾽ ἀνέβη μέγαν οὐρανὸν Οὔλυμπόν τε. εὗρεν δ᾽ εὐρύοπα Κρονίδην ἄτερ ἥμενον ἄλλων ἀκροτάτῃ κορυφῇ πολυδειράδος Οὐλύμποιο:καί  ῥα πάροιθ᾽ αὐτοῖο καθέζετο, καὶ λάβε γούνων σκαιῇ, δεξιτερῇ δ᾽ ἄρ᾽ ὑπ᾽ ἀνθερεῶνος ἑλοῦσα λισσομένη προσέειπε Δία Κρονίωνα ἄνακτα: Ζεῦ πάτερ εἴ ποτε δή σε μετ᾽ ἀθανάτοισιν ὄνησα ἢ ἔπει ἢ ἔργῳ, τόδε μοι κρήηνον ἐέλδωρ:

και η Θέτις το παράγγελμα δεν ξέχανε του υιού της και της θαλάσσης έσχισε τα κύματα κι εβγήκε και ανέβη τα χαράματα στ’ Ολύμπου τον αιθέρα. Εύρηκε τον βροντόφωνον Κρονίδην καθισμένον μόνον στην άκραν κορυφήν του πολυλόφου Ολύμπου, εμπρός του εκάθισε η θεά και με τ’ αριστερό της του έπιασε τα γόνατα, με τ’ άλλο το πηγούνι, κι έλεγεν ικετεύοντας στον ύψιστον Κρονίδην: «Δία πατέρ’, αν κάποτε με λόγον ή με έργον σ’ έχω ωφελήσει, ευδόκησε σ’ αυτό να με εισακούσεις [...].

Anton Losenko, «Θέτις και Ζευς» (18ος αι.)

Η συνάντηση Πρίαμου και Αχιλλέα/ Ο Πρίαμος στη σκηνή του Αχιλλέα

Ιλιάδα Ω 477-479	Μετάφραση
«τούς δ' ἔλαθ’ εἰσελθὼν Πρίαμος μέγας, ἄγχι δ’ ἄρα στὰς χερσὶν Ἀχιλλῆος λάβε γούνατα καὶ κύσε χεῖρας δεινὰς ἀνδροφόνους, αἵ οἱ πολέας κτάνον υἷας.»	Εμπήκε ο μέγας Πρίαμος χωρίς να τον νοήσει αυτού κανείς, και άμ' έφθασε σιμά στον Αχιλλέα, τα γόνατά του αγκάλιασε και τ' ανδροφόνα χέρια εφίλησε, που του 'σφαξαν τόσα λαμπρά παιδιά του.

[Ομηρικά Έπη: Ιλιάδα, Β' Γυμνασίου, μτφ. Ιάκ. Πολυλάς, Αθήνα: ΟΕΔΒ 2010]

Η ικεσία του Πρίαμου. Ερυθρόμορφος σκύφος, γύρω στο 485-480 π.Χ. Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης (αντίγραφο).

Ο Οδυσσέας με τους συντρόφους στη σπηλιά του Κύκλωπα. Ο ήρωας προσπαθεί να πείσει τον Πολύφημο να τους σεβαστεί ως ικέτες.

Οδύσσεια 9. 266-271	Μετάφραση (ο Οδυσσέας στον Κύκλωπα)
ἡμεῖς δ᾽ αὖτε κιχανόμενοι τὰ σὰ γοῦνα ἱκόμεθ᾽, εἴ τι πόροις ξεινήιον ἠὲ καὶ ἄλλως δοίης δωτίνην, ἥ τε ξείνων θέμις ἐστίν. ἀλλ᾽ αἰδεῖο, φέριστε, θεούς: ἱκέται δέ τοί εἰμεν, Ζεὺς δ᾽ ἐπιτιμήτωρ ἱκετάων τε ξείνων τε, ξείνιος,	αλλά εμείς ακουμπώντας στα γόνατα σου ερχόμαστε ως ικέτες, με την ελπίδα πως θα μας προσφέρεις φιλοξενία ή θα μας δώσεις με κάποιον άλλο τρόπο δώρα, όπως ταιριάζει στους ξένους. Σεβάσου τους θεούς, αντρειωμένε. Είμαστε ικέτες σου και ο Δίας είναι ο εκδικητής των ικετών και των ξένων.

T.W.Allen, Homeri Opera [Oxford Classical Texts], Οξφόρδη, Oxford University Press,1917, επανεκδ. 1976, τ. III, σ. 157

Σκηνές ικεσίας και ασύλου στην τραγωδία

Αισχύλος, Ικέτιδες

Οι πενήντα κόρες του Δαναού συνοδευόμενες από τον πατέρα τους καταφεύγουν στο Άργος ως ικέτισσες για να αποφύγουν τον αιμομικτικό γάμο τους με τους ξαδέρφους τους, γιους του Αιγύπτου 

Αισχύλος, Ικέτιδες 19-22	Μετάφραση
τίν᾽ ἂν οὖν χώραν εὔφρονα μᾶλλον τῆσδ᾽ ἀφικοίμεθα σὺν τοῖσδ᾽ ἱκετῶν ἐγχειριδίοις ἐριοστέπτοισι κλάδοισιν;	Σε ποια χώρα πιο καλόγνωμη από αυτήν εδώ θα μπορούσαμε να πάμε με αυτά τα εριόστεπτα κλαδιά των ικετών στα χέρια;

Denys Page, Aeschyli Septem quae Supersunt Tragoedias [Oxford Classical Texts], Οξφόρδη, Oxford University Press, 1972, σ. 91-92.

Και όταν ο Πελασγός δέχεται την ικεσία τους και τις καλεί να περάσουν στην πόλη του Άργους, ο Δαναός, ο πατέρας τους, συμβουλεύει τις κοπέλες πώς να συμπεριφέρονται σωστά στην πόλη που τους έδωσε προσταασία και άσυλο.

Αισχύλος, Ικέτιδες, στ. 191-203

Μετάφραση

ἀλλ᾽ ὡς τάχιστα βᾶτε, καὶ λευκοστεφεῖς ἱκετηρίας, ἁγάλματ᾽ αἰδοίου Διός, σεμνῶς ἔχουσαι διὰ χερῶν εὐωνύμων, αἰδοῖα καὶ γοεδνὰ καὶ ζαχρεῖ᾽ ἔπη ξένους ἀμείβεσθ᾽, ὡς ἐπήλυδας πρέπει, τορῶς λέγουσαι τάσδ᾽ ἀναιμάκτους φυγάς. φθογγῇ δ᾽ ἑπέσθω πρῶτα μὲν τὸ μὴ θρασύ, τὸ μὴ μάταιον δ᾽ ἐκ μετωποσωφρόνων ἴτω προσώπων ὄμματος παρ᾽ ἡσύχου. καὶ μὴ πρόλεσχος μηδ᾽ ἐφολκὸς ἐν λόγῳ γένῃ. τὸ τῇδε κάρτ᾽ ἐπίφθονον γένος. μέμνησο δ᾽ εἴκειν: χρεῖος εἶ ξένη φυγάς. θρασυστομεῖν γὰρ οὐ πρέπει τοὺς ἥσσονας

Λοιπόν βιαστείτε και στ' αριστερά σας χέρια σεμνά κρατώντας τα κλαδιά της ικεσίας –του Δία καμάρι– ν' αποκρίνεστε στους ξένους ταπεινά και κλαυτά κι όπως το θέλ' η ανάγκη σαν πρόσφυγες οπού είμαστε, και να τους πείτε να μάθουν καθαρά πως καθαρός από αίμα είν' ο ερχομός μας· και θυμάστε πρώτ' απ' όλα όχι πολύ ξεθαρρετή να 'ναι η φωνή σας, μα η όψη σεμνοπρόσωπη με ήσυχο βλέμμα την άδολή σας να μηνά την ειλικρίνεια· κι ούτε να προτρέχει η γλώσσα σου κι ούτε του μάκρου να ξεσέρνεις τα λόγια σου, γιατί είναι, μάθε, πάρα πολύ του τόπου εδώ δύσκολοι οι ανθρώποι·  θύμα να υποχωρείς, αφού είσαι της ανάγκης, ξένη κι αποδιωγμένη και ποτέ δεν πρέπει να 'χουν οι πιο μικροί τη γλώσσα τους μεγάλη.

Μετάφραση μτφρ. I. Ν. Γρυπάρης,  Oι τραγωδίες του Aισχύλου, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας», Αθήνα, 1999

Σοφοκλής, Οιδίπους Τύραννος

Σοφοκλής, Οιδίπους Τύραννος 1-3	Μετάφραση
Οἰδίπους ὦ τέκνα, Κάδμου τοῦ πάλαι νέα τροφή, τίνας ποθ᾽ ἕδρας τάσδε μοι θοάζετε ἱκτηρίοις κλάδοισιν* ἐξεστεμμένοι**;	Παιδιά μου, νέα γενιά του αρχαίου Κάδμου Γιατί μου κάθεστε σ’ αυτά εδώ τα βάθρα κρατώντας ικετευτικά κλαδιά στολισμένα με μαλλί;

*ἱκτήριος κλάδος= κλαδί ελιάς (ή δάφνης) που κρατούσε ο ικέτης ως σύμβολο της κατάστασής του και του αιτήματός του/ **ἐξεστεμμένοι= οι ικέτες κρατούσαν κλαδιά στολισμένα με κλωστές λευκού νήματος.

Ευριπίδης, Ορέστης

Ευριπίδης, Ορέστης 380-384	Μετάφραση
ὅδ᾽ εἴμ᾽ Ὀρέστης, Μενέλεως, ὃν ἱστορεῖς. ἑκὼν ἐγώ σοι τἀμὰ μηνύσω κακά. τῶν σῶν δὲ γονάτων πρωτόλεια θιγγάνω ἱκέτης, ἀφύλλου στόματος ἐξάπτων λιτάς: σῷσόν μ᾽:	Μενέλαε, εγώ είμαι ο Ορέστης που ζητάς. Θα σου πω εγώ ο ίδιος τις συμφορές μου. Αλλά πρώτα τα γόνατά σου αγγίζω ως ικέτης Και σου απευθύνω ικεσίες χωρίς ικετευτικό κλαδί: Σώσε με

Και παρακάτω στην ίδια τραγωδία η Ηλέκτρα εξηγεί στην Ερμιόνη που ρωτάει για τις φωνές και τη φασαρία  στο παλάτι, Ορέστης 1331-1332:

Ευριπίδης, Ορέστης 1331-1332	Μετάφραση
Ερμιόνη: ἦ τοῦδ᾽ ἕκατι καὶ βοὴ κατὰ στέγας; Ἠλέκτρα: ἱκέτης γὰρ Ἑλένης γόνασι προσπεσὼν βοᾷ	Ερμ. Γιαυτό οι φωνές στο παλάτι; Ηλ. Ικέτης στα γόνατα  της Ελένης παρακαλάει

Ευριπίδης, Ελένη

Ευριπίδης, Ελένη 60=67	Μετάφραση
ἕως μὲν οὖν φῶς ἡλίου τόδ᾽ ἔβλεπεν  Πρωτεύς, ἄσυλος ἦ γάμων: ἐπεὶ δὲ γῆς  σκότῳ κέκρυπται, παῖς ὁ τοῦ τεθνηκότος  θηρᾷ γαμεῖν με. τὸν πάλαι δ᾽ ἐγὼ πόσιν  τιμῶσα Πρωτέως μνῆμα προσπίτνω τόδε  ἱκέτις, ἵν᾽ ἀνδρὶ τἀμὰ διασῴσῃ λέχη,  ὡς, εἰ καθ᾽ Ἑλλάδ᾽ ὄνομα δυσκλεὲς φέρω,  μή μοι τὸ σῶμά γ᾽ ἐνθάδ᾽ αἰσχύνην ὄφλῃ	Κι όσο ο Πρωτέας έβλεπε τον ήλιο, κανείς για γάμο δε μιλούσε· μα όταν  μπήκε στη σκοτεινιά της γης εκείνος γυναίκα με ζητά ολοένα ο γιος του. Τον άντρα μου τιμώντας, στου Πρωτέα το μνήμα ετούτο ικέτισσα προσπέφτω,* καθάρια να κρατήσει την τιμή μου.

* Kαταφεύγοντας η Eλένη στο µνήµα του Πρωτέα, που θεωρείται από το Θεοκλύµενο χώρος ιερός, εξασφαλίζει άσυλο. Eδώ αναφέρεται πρώτη φορά το µνήµα του Πρωτέα, το οποίο θα παίξει σηµαντικό ρόλο στο δράµα.

Ευριπίδης Ελένη 793=801

Μετάφραση

Ἑλένη πάντ᾽ οἶσθ᾽ ἄρ᾽, ὡς ἔοικας, ἀμφ᾽ ἐμῶν γάμων. Μενελέως οἶδ᾽: εἰ δὲ λέκτρα διέφυγες τάδ᾽ οὐκ ἔχω. Ἑλένη ἄθικτον εὐνὴν ἴσθι σοι σεσῳσμένην. Μενελέως τίς τοῦδε πειθώ; φίλα γάρ, εἰ σαφῆ λέγεις. Ἑλένη ὁρᾷς τάφου τοῦδ᾽ ἀθλίους ἕδρας ἐμάς; Μενελέως ὁρῶ ταλαίνας στιβάδας, ὧν τί σοὶ μέτα; Ἑλένη ἐνταῦθα λέκτρων ἱκετεύομεν φυγάς. Μενελέως βωμοῦ σπανίζουσ᾽ ἢ νόμοισι βαρβάροις; Ἑλένη ἐρρύεθ᾽ ἡμᾶς τοῦτ᾽ ἴσον ναοῖς θεῶν.

ΕΛE. Τότε και για το γάμο μου έχεις μάθει MEN. Ναι, μα αν τον απόφυγες δεν ξέρω.* ΕΛE. Ανέγγιχτη φυλάγω την τιμή μου. MEN. Καλά όσα λες, μα πώς να σε πιστέψω; ΕΛE. Βλέπεις εδώ που κάθομαι στο μνήμα;   MEN. Κάτι στρωσίδια, δόλια, τι τα θέλεις; ΕΛE. Το γάμο να ξεφύγω, ικέτισσα ήρθα. MEN. Βωμό δε βρήκες ή έτσι συνηθίζουν;** ΕΛE.Σαν το ναό θεού μ' έχει φυλάξει.

*O Mενέλαος εκφράζει ξανά την αµφιβολία του για τη συζυγική πίστη της Ελένης. Στη συνέχεια (στ. 878), η Eλένη δηλώνει µε τρόπο που δεν επιδέχεται αµφισβήτηση την πίστη της, αλλά ο Mενέλαος (στ. 879) θέλει µια απόδειξη γι' αυτό. Eδώ περιγράφεται µε ρεαλιστικό τρόπο µια συµπεριφορά.

** Στην αρχαία Ελλάδα άσυλο εξασφάλιζαν οι ναοί και οι βωµοί των θεών, όχι όµως τα ηρώα (ναοί και τάφοι ηρώων). Eποµένως η απορία του Mενέλαου είναι δικαιολογηµένη.

[Δραματική Ποίηση, Ευριπίδη Ελένη, Γ' Γυμνασίου, μτφ. Τάσος Ρούσσος, Αθήνα: ΟΕΔΒ 2010]

Κείμενο: G. Murray, Evripidis Fabulae, [Oxford Classical Texts], Οξφόρδη, Oxford University Press, 1955

Το υλικό  που δόθηκε στους μαθητές περιελάμβανε, εκτός από τις πιο πάνω πηγές,  και το κείμενο του Λ. Πόλκα με τον τίτλο Αιδώς και έλεος από το ψηφιακό εγχειρίδιο Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια των Δ.Ν. Μαρωνίτη και Λ. Πόλκα εδώ

 Και ιδού το ποίημα του Άγγελου

αἰδοῖος^*

εδώ...

στης ενοχής τα μέρη

απεγνωσμένος πίστευα

πως μπορούσα

από τις συμφορές

να ξεφύγω

καταφύγιο

σε χώρα φιλόξενη

και ανθρώπους

να βρω

πλανεύτηκα

και τώρα κόλακας

γονατιστός με δάφνες

ζητιανεύω για λίγη τόση δα

πολύτιμη φιλότητα

καθώς με το ίδιο μου το στόμα

φιλώ

χέρια που σκοτώνουν

ανόητος που είμαι....

* αἰδοῖος απόλυτα αντί ἱκέτης, Οδ. Ο 373, Liddel-Scott s.v.